ნიადაგიდან გამოტანილი ძირითადი საკვები ელემენტების შევსება დაპროგრამებული მოსავლის მისაღებად

სასუქების გამოყენების სწორი სისტემის აგებისას საჭიროა მხედველობაში იქნეს მიღებული ცალკეული კულტურების კვების თავისებურებანი. მინდვრის კულტურები განსხვავდებიან მოსავლის ფორმირებისათვის საჭირო საკვები ელემენტებზე მოთხოვნილების საერთო რაოდენობით, არაერთნაირი სავეგეტაციო პერიოდის განმავლობაში შთანთქმის ტემპით, ძირითადი ელემენტების _ აზოტის, ფოსფორისა და კალიუმის შეთვისების შეფარდებით.

ისეთი კულტურებისათვის, რომელნიც უფრო მომთხოვნი არიან კვების ელემენტებზე (შაქრის ჭარხალი, სიმინდი, კარტოფილი და სხვა), აუცილებელია, ყველა დანარჩენ თანაბარ პირობებში სასუქების შედარებით მაღალი დოზები.

ერთი და იგივე კულტურის სხვადასხვა ჯიში შეიძლება მკვეთრად განსხვავდებოდეს კვების რეჟიმზე მომთხოვნელობით. სრაფად მწიფად ჯიშებს აქვთ საკვები ნივთიერებების შთანთქმის შედარებით მოკლე პერიოდი და უფრო მომთხოვნი არიან კვების პირობებისადმი, ვიდრე გვიან მწიფადი ჯიშები. მაგრამ, ვეგეტაციის თანაბარი ხანგრძლივობის პირობებში სხვადასხვა ჯიშები შეიძლება არათანაბრად პასუხობდეს სასუქების შეტანას.

სასუქების სწორი გამოყენება უნდა უზრუნველყოფდეს მცენარის კვების საუკეთესო პირობებს ვეგეტიციის მთელ პერიოდში, იგი უნდა შეესაბამებოდეს საკვებ ნვთიერებებზე მცენარის განსხვავებულ მოთხოვნილებას ზრდისა და განვითარების სხვადასხვა პერიოდში.

განოყიერების სისტემის დამუშავებისას, სასუქების დოზების, ვადების და გამოყენების წესების არჩევისას, საჭიროა მხედველობაში იქნეს მიღებული ცალკეული კულტურების განსხვავებული მგრძნობიარობა ნიადაგის ხსნარში საკვები ნივთიერებების კონცენტრაციისადმი (განსაკუთრებით ახალგაზრდა ასაკში), ფესვთა სისტემის შემთვისებლობის უნარზე და მისი განვითარების ხასიათზე (სიმძლავრე, ჩაღწევის სიღრმე და ა.შ.), არეს რეაქციისადმი დამოკიდებულება, განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვს აზოტიანი, ფოსფორიანი და კალიუმიანი სასუქების გამოყენებული დოზების სწორ შეფარდებას ვეგეტაციის სხვადასხვა პერიოდში ბიოლოგიური მოთხოვნილების გათვალისწინებით. აზოტით ცალმხრივმა ჭარბმა კვებამ, მაგალითად, შეიძლება გამოიწვიოს ფოჩის გაძლიერებული, გახანგრძლივებული ზრდა ძირხვენებში და ტუბერებში, შეაკავოს მოსავლის სასაქონლო ნაწილის ფორმირება და შეამციროს მისი ხარისხი, ხოლო მარცვლეულ კულტურებში _ გამოიწვიოს ჩაწოლა. კულტურების მომწიფების დაჩქარებისათვის დიდი მნიშვნელობა აქვს ფოსფორით კვების მაღალ დონეს. ა აუცილებელია გავითვალისწინოთ არა მარტო კულტურის მაღალი და მყარი მოსავლის მიღება, არამედ, აგრეთვე მიღებული პროდუქციის ხარისხის შენარჩუნება და ამაღლება.

თესლბრუნვაში განოყიერების სწორი სისტემის აგებისას აუცილებელია აღირიცხოს აგრეთვე სხვადასხვა კულტურების აგროტექნიკური და მეურნეობრივი მნიშვნელობა. არ შეიძლება ფერმერულ მეურნეობაში არსებული სასუქი თანაბრად განაწილდეს თესლბრუნვის ყველა კულტურების მიხედვით, რადგან ამ დროს ვერ უზრუნველყოფთ მათი გამოყენების ეკონომიკურ ეფექტიანობას.

ყოველ თესლბრუნვაში არის წამყვანი კულტურა, რომელსაც მეტი მნიშვნელობა აქვს მოგების დასახული ამოცანების შესრულებისას, აღმოსავლეთ საქართველოში ასეთებია _ შაქრის ჭარხალი და საშემოდგომო მარცვლეული, დასავლეთ საქართველოში ჩაი და ვენახი, პარკოსნები და მარცვლეული კულტურები, მეცხოველეობის მიმართულების რაიონებში _ საკვები კულტურები (სიმინდი, ძირხვენები და სხვა). ჻ქალაქის საგარეუბნო მეურნეობებში_კარტოფილი, ბოსტნეული და სხვა. თესლბრუნვის წამყვანმა კულტურამ სასუქი უნდა მიიღოს პირველ რიგში და საკმარისი რაოდენობით. გარდა ამისა, ისეთი კულტურები, როგორიცაა სიმინდი, შაქრის ჭარხალი, კარტოფილი, არა მარტო მოითხოვენ მნიშვნელოვნად მეტი რაოდენობით საკვებ ნივთიერებებს, არამედ, აგრეთვე უკეთ ანაზღაურებენ დახარჯულ სასუქებს მოსავლის მატებით, ამიტომ, მათ განოყიერებას ყველა თესლბრუნვაში დიდი ყურადღება უნდა მიექცეს. თესლბრუნვისათვის, რომელშიც მეტი ხვედრითი წილი ტექნიკურ და საკვებ ნივთიერებებზე მაღალ მომთხოვნ სხვა კულტურებს უჭირავს (ბოსტნეული, სიმინდი და სხვა) გათვალისწინებული უნდა იქნეს ორგანული და მინერალური სასუქებით მაღალი უზრუნველყოფა.

განოყიერების სწორმა სისტემამ უნდა უზრუნველყოს არა მარტო წამყვანი, არამედ თესლბრუნვის ყველა სხვა კულტურების მოსავლიანობის ამაღლება მათ ქვეშ სასუქების უშუალოდ შეტანის გზით ან სასუქების შემდეგქმედებით, რომელნიც შეტანილია წამყვანი კულტურებისათვის. შემდეგქმედების ხანგრძლივობა დამოკიდებულია ცალკეული სასუქების თავისებურებაზე.

ნაკელი და ფოსფორიანი სასუქები (განსაკუთრებით ფოსფორიტის ფქვილი) დადებით გავლენას ახდენენ მინდვრის კულტურების მოსავლიანობაზე რიგი წლების განმავლობაში, აზოტიანი და კალიუმიანი სასუქების შემდეგქმედება უმნიშვნელოა.

განოყიერების სისტემის აგებისას აუცილებელია გათვალისწინებულ იქნეს აგრეთვე კულტურების მორიგეობის რიგი, წინამორბედის ხასიათი და მისი მოსავლიანობა. თავისთავად, კულტურათა მორიგეობა უზრუნველყოფს შედარებით მაღალი მოსავლის მიღებას მონოკულტურასთან შედარებით.

გარდა ამისა, თესლბრუნვაში გაადვილებულია ბრძოლა დაავადებასთან, მავნებლებთან და სარეველა მცენარეულობასთან. კკულტურების სწორი მორიგეობისას უფრო პროდუქტიულად გამოიყენება ნიადაგის საკვები თავისებურებანი და იზრდება როგორც მინერალური, ისე ორგანული სასუქების ეფექტიანობა.

თესლბრუნვის ცალკეული კულტურების განოყიერებაში სხვაობა დამოკიდებულია წინამორბედზე და მოსავალზე, აგრეთვე ფესვების და მიწისზედა მასის ნარჩენების რაოდენობაზე და მათში საკვები ელემენტების შემცველობაზე.

თესლბრუნვაში თუ ჭარბადაა კარტოფილი, ძირხვენები, სასილოსე და სხვა კალიუმის მოყვარული კულტურები, იზრდება მოთხოვნილება კალიუმიან სასუქებზე და მატულობს მათი ეფექტურობა. კკულტურების შედგენილობისა და თესლბრუნვაში მათი მორიგეობის მიხედვით არაერთნაირად წყდება აგრეთვე მოკირიანების საკითხებიც. ფფოსფორიტის ფქვილის ეფექტიანობაც მნიშვნელოვნად იზრდება თესლბრუნვაში, მსუბუქ კორდიან-ეწერ ნიადაგებზე ხანჭკოლის მოყვანისას, რომელსაც უნარი აქვს შეითვისოს ფოსფორი ძნელადხსნადი შენაერთებიდან.

სათოხნი კულტურების შემდეგ, რომელნიც კარგი მოვლის პირობებში მინდორს ტოვებენ სარეველებისაგან სუფთას და ამავე დროს მოითხოვენ დიდი რაოდენობით საკვებ ნივთიერებებს ნიადაგიდან და რომელთა მოსავალსაც გვიან იღებენ, სასუქების ეფექტურობა და მათზე მომდევნო კულტურების მოთხოვნილება მაღლდება, განსაკუთრებით, თუკი აღნიშნული წინამორბედების მოსავალი მაღალი იყო, ხოლო სასუქები მათ ქვეშ შეტანილი იყო საშუალო რაოდენობით. კკარგად განოყიერებული კულტურების შემდეგ მომდევნო კულტურებისათვის სასუქების დოზები შეიძლება შემცირდეს. მმრავალწლოვანი პარკოსანი ბალახების და სამარცვლე პარკოსნების შემდეგ, რომელნიც ამდიდრებენ ნიადაგს აზოტით, მაგრამ აღარიბებენ ფოსფორით და კალიუმით. აზოტიან სასუქებზე მოთხოვნა მცირდება, ხოლო ფოსფორიან და კალიუმიან სასუქებზე ძლიერდება.

ამრიგად, სასუქების განაწილება თესლბრუნვის მინდვრების მიხედვით დამოკიდებულია კულტურის აგროტექნიკურ და მეურნეობრივ მნიშვნელობაზე, თესლბრუნვაში მის ადგილზე, წინამორბედის ხასიათზე და ცალკეული მინდვრების განოყიერების ხარისხზე.

მარცვლოვანი და ტექნიკური კულტურების პროდუქციის წარმოების საქმეში უმნიშვნელოვანესი როლი ეკუთვნის ქიმიის ფართო გამოყენებას მცენარეთა კვების თავისებურებების გათვალისწინებით, რომლისგანაც ყველაზე დიდი ხვედრითი წილი მინერალურ მაკრო და მიკრო სასუქებზე მოდის. დაპროგრამებული მოსავლის მისაღებად მხედველობაში მიღებული უნდა იყოს თითოეული კულტურის მიერ სუბსტრატიდან გამოტანილი მინერალური ნივთიერების რაოდენობა, რომლებიც ქვემოთ ცხრილშია მოცემული.

ევროკავშირის აგრარული ორგანიზაციების და გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის სოფლის მეურნეობის კომისიის (ფაო) მონაცემებით, მინერალური სასუქების გამოყენებისა და მოსავლიანობის ზრდა თითქმის პირდაპირ დამოკიდებულებაშია და გამოიხატება კორელაციის კოეფიციენტით 75-დან 89%-მდე. ამას ემატება მათი გამოყენების ხელშეწყობა, რომელშიც მთავარი ფაქტორი ნიადაგის ზღვრულ ტენტევადობას (ზტტ) ეკუთვნის და რომელიც ნიადაგების სტრუქტურიდან გამომდინარე 60-70%-ის ფარგლებში უნდა მერყეობდეს.

ცხრილი 1.1 მინდვრის და ტექნიკური კულტურების მიერ ძირითადი საკვები ელემენტების გამოტანა ნიადაგიდან 1 ტონა პროდუქციაზე, კგ/ჰა.

დადგენილია, რომ მინერალური სასუქების შეძენაზე და გამოყენებაზე (შეტანაზე) დახარჯული 1 ლარი იძლევა 2,5-5 ლარ და მეტ სასოფლოსამეურნეო პროდუქციას კულტურისა და ნიადაგისაგან დამოკიდებულებით, ანუ რენტაბელობა 250-500%-ის ფარგლებშია.

მინერალური სასუქების გამოყენების ორგანიზაცია მეტად სერიოზული საკითხია. მათი ტრანსპორტირება, ფერმერულ მეურნეობაში მიტანა, შენახვა, შესატანად მომზადება, დოზებისა და შეფარდების სწორი ანგარიში მრავალ ტექნიკასა და ცოდნას მოითხოვს. ამ მიზნით მრავალ ქვეყანაში შექმნილია სპეციალური საწარმოო-სამეცნიერო გაერთიანებები, შენდება სასუქების შესანახი მსხვილი მექანიზებული საწყობები, რაიონებში უნდა შეიქმნას ექსტენციური მომსახურების სამსახურები, რომლებიც პრაქტიკულად უხელმძღვანელებენ ქიმიზაციის პროდუქტების სწორ და მაღალეფექტიან გამოყენებას საქართველოს სოფლის მეურნეობაში.

თანამედროვე მსოფლიოს მინერალური სასუქების წარმოების დამახასიათებელ ნიშანს წარმოადგენს კონცენტრირებული და კომპლექსური სასუქების წარმოების უწყვეტი ზრდა. აამას კი დიდი მნიშვნელობა აქვს არამარტო ეკონომიკური თვალსაზრისით (შორ მანძილზე ტრანსპორტირება, შეფუთვა, შენახვა და ნიადაგში შეტანა) არამედ ასეთი სასუქები ნაკლებად შეიცავენ უსარგებლო ტოქსიკურ ნივთიერებებს, რაც ხშირად იწვევს გარემოს დაბინძურებას.

სასუქების როლი მოსავლიანობის გადიდებაში ძალზე დიდია. თუ მიღებულ მოსავალს 100%-ად მივიღებთ, მინერალურ სასუქზე მოდის მოსავლის მატების დაახლეობით ნახევარზე მეტი. ამერიკელი მეცნიერების აზრით მოსავლის გადიდებაში სხავადსხვა ფაქტორებს შემდეგი როლი ეკუთვნის (პროცენტებში): სასუქებს-41, ჰერბიციდებს-13-20, ხელსაყრელ ამინდს-15, ჰიბრიდულ თესლს-8, ირიგაციას-15, დანარჩენს-8%. გერმანელი სპეციალსიტები მოსავლის ნახევარზე მეტს მიაკუთვნებენ სასუქების გამოყენებას ხოლო ფრანგები-50-70%.

სასუქების გამოყენების მაღალი ეფექტიანობის მკაფიო მაგალითს წარმოადგენს ჩაის კულტურა. მმინერალური სასუქების გამოყენებით ჩაის მოსავლიანობა 10-12-ჯერ და მეტად იზრდება და 8 ტონას აჭარბებს მაშინ, როდესაც უსასუქო ჩაის პლანტაციის მოსავალი 500-1000 კგ შეადგენს ჰექტარზე. ჩაის პლანტაციებში სასუქების გამოყენებაზე მოდის მოსავლის დაახლოებით 80-85%-ზე მეტი.

სოფლის მეურნეობის ქიმიზაციის განვითარებას, ჩვენს ქვეყანაში სასუქების წარმოებისა და გამოყენების გაფართოებას ძალიან დიდი ყურადღება ექცევა. განსაზღვრულია მინერალური სასუქის გაუმჯობესების ღონისძიებანი, რუსთავის მინერალური სასუქების საწარმო ყოველწლიურად ამზადებს 4 მლნ ჰა ფართობის გამოსაკვებ აზოტოვან სასუქებს. მაღალკონცენტრირებული სასუქის წარმოება სასუქის გამოშვების საერთო მოცულობის სულ ცოტა 90%-ია.

მსოფლიო გამოცდილება გვიჩვენებს რომ მინერალურ სასუქებში აზოტის, ფოსფორის და კალიუმის ((N, P2O5 და K2O სახით) თოთოეული კილოგრამი სწორად შეთანაწყობილი და შეტანილი იძლევა დამატებით საშუალოდ 10 კგ ხორბალს, ან მისი ეკვივალენტურ სხვა რაოდენობის სასაქონლო სასოფლო-სამეურნეო პროდუქციას. გამოკვლევებით დადგენილია, რომ 100 კგ ამონიუმის გვარჯილისაგან მინდვრის კულტურების მოსავლის საშუალო მატება შეადგენს: მარცვლოვნებისათვის 400-500 კგ, კარტოფილისათვის 2,0-3,0 ტ. და შაქრის ჭარხლისათვის 4,0-5,0 ტ 1 ჰექტარზე. კკიდევ მეტია აზოტის ეფექტი გამოკვებაში მისი გამოყენებისას, სადაც თითოეული მისი კილოგრამი იძლევა 15 კგ მარცვლის მატებას.

მინერალური სასუქების ეფექტიანობა დამოკიდებულია მოძრავი საკვები ელემენტებით ნიადაგის უზრუნველყოფაზე, ნალექების რაოდენობაზე, აგროტექნიკის დონეზე და სხვა პირობებზე.

მინერალური სასუქები განსაკუთრებით მაღალ ეფექტს იძლევა ღარიბ კორდიან-ეწერ ნიადაგებზე. სასუქების მაღალეფექტიანი გამოყენებისათვის დიდი მნიშვნელობა აქვს მჟავე ნიადაგების მოკირიანებას, ბიცობიანი ნიადაგების მოთაბაშირებას, მორწყვას და ორგანული სასუქების გამოყენებას. მჟავე ნიადაგებზე კარგ შედეგს იძლევა ფოსფორიტის ფქვილის შეტანა.

ცხრილი 1.2 მოსავლის ნამატი მინერალური სასუქების გამოყენებით

თანამედროვე მიწათმოქმედებაში განსაკუთრებული ყურადღება ეთმობა ეკოლოგიურად სუფთა პროდუქტების წარმოებას, რომელიც გულისხმობს მინერალური სასუქების გამოყენებას მკაცრად ოპტიმიზებული ნორმებით.

ავთანდილ კორახაშვილი,

საქართველოს მეცნიერებათა ეროვნული აკადემიის აკადემიკოსი,