ხალხური რიტუალები და წეს-ჩვეულებები
ჩვენი აზრით, ღრმა შესწავლას მოითხოვს მეცხოველეობასთან დაკავშირებული ის ხალხური ტრადიციები, რომლებიც ათეული საუკუნეების მანძილზე იქმნებოდა და იხვეწებოდა ჩვენი წინაპრების მიერ და რომლებმაც ჩვენამდე ძირითადად ზეპირი გადმოცემის სახით მოაღწია.
ეს წესები თუ ტრადიციები დაკავშირებული იყო ადამიანთა ყოველდღიურ ცხოვრებასთან. ზოგი ეხება სხვადასხვა რიტუალს, შელოცვას, მსხვერპლთშეწირვას, ნაწილი კი ურთიერთდახმარების ფორმებს და სხვა.
ზოგი თქმულების სახით არის გადმოცემული, ზოგი კი ემპირიული სახით ხალხშია გაბნეული და თაობიდან თაობას გადაეცემოდა. ჩანაწერის სახით მოსახლეობაში იშვიათად ან თითქმის არ გვხვდება. ერთი უბრალო შეხედვითაც ჩანს, რომ მათ უმრავლესობას ძირი შორეულ წარსულში აქვს. ბევრი ეხება უშუალოდ ცხოველებს, მაგალითად, შელოცვები, სხვადასხვა სახის რიტუალი და სხვა, ზოგი კი ადამიანთა ყოველდღიურ ურთიერთობებთან არის დაკავშირებული.
ჩვენ (სამეცნიერო ეთნოგრაფიული ექსპედიცია) შევძელით ჩაგვეწერა ზოგიერთი, რაც მხოლოდ მცირედი ნაწილია იმ მდიდარი ტრადიციებისა, რაც ჩვენს წინაპრებს ჰქონიათ.
რამდენადაც მეცხოველეობა ადრე განვითარდა, ვფიქრობთ, მასთან დაკავშირებული რიტუალები თუ შელოცვები უფრო ძველია, ვიდრე ადამიანთა ურთიერთობაში არსებული ბუნებრივად დაკანონებული ტრადიციები, რომლებიც საზოგადოების განვითარების სხვადასხვა საფეხურზე ვითარდებოდა, სახეს იცვლიდა ან კიდევ ახალ ფორმას იძენდა.
ეთნოგრაფიული ექსპედიციის მიერ ქვემო სვანეთში (ლენტეხის რ-ნი, სოფელი მოაში) 1985 წელს ჩაწერილია ლოცვები, რომლებიც ცხოველებს ეხება. იგივე ლოცვები ჩაუწერიათ 1935 წელს და უფრო ფართო მოცულობით, სადაც ძალიან მდიდარი ეთნოგრაფიული მასალაა თავმოყრილი _ ჩანაწერის სახით. საქართველოს ყველა მთიან მხარეში მეურნეობის ძირითად ფორმას მესაქონლეობა წარმოადგენდა. ერთ-ერთი იყო სვანეთი. როგორც ცნობილია, აქ მეცხოველეობა ადრე განვითარდა და შემდგომშიც მაღალ დონეზე იდგა მისი მოვლა-პატრონობა, მკურნალობა თუ ცხოველური ნაწარმის ტექნოლოგია. რადგანაც იქ ყველაზე უკეთესი პირობები მსხვილფეხა პირუტყვისათვის იყო შექმნილი, ამიტომაც წარმოადგენდა სოფლის მეურნეობის ძირითად ფორმას, განსაკუთრებით უვლიდნენ ძროხებს და ასევე განსაკუთრებით უფრთხილდებოდნენ მაკე ფურებს, ეშინოდათ ძროხის გაბერწების. ერთ-ერთი ლოცვა ეხება ძროხის მაკეობას და ნაყოფის შენარჩუნებას. მათი შეხედულებით, ეს ლოცვა კარგ შედეგს იძლეოდა.
ლოცვა ასე ჟღერს:
სამჯერ სახელითა ღვთითა,
მამითა სულითა წმინდითა,
აბრამისა წყაროზე დედა-შვილი მოდიოდა,
შვილმა დედას ანი სთხოვა, ბანი სთხოვა;
ანი არ მისცა, ბანი არ მისცა;
ანი დადგა, ბანი დადგა,
ცა დადგა, ცაში ვარსკვლავი დადგა,
რაც ძროხამ ეს შეჭამოს, იმ ძროხას
მუცელში ხბო დადგეს, არც იმძვრა უდროოდ,
არც იყარა; ღმერთო, ეს ლოცვა ჩემი იყოს,
ბრძანება შენი იყოს, დრომდე, დრომდი,
მართებლობამდი.
ხშირად ავ თვალს მიაწერდნენ საქონლის ავადმყოფობას. ამ შემთხვევაშიც მის საუკეთესო წამლად ლოცვას თვლიდნენ. ამ შელოცვას ნათვალევის შელოცვას (სვანურად ნათალყვი-ლამზირს) ეძახიან. მას ადამიანებზედაც იყენებდნენ.
_ დედა მარია, ღვთის დედა მარია, დედა მარია,
რა გატირებს, რა გაჟივლებს, რავა რა მატირებს,
_ რავა რა მაჟივლებს, ჩამეიარა ურია ქეთერმა,
შამომთვალა, შამომღალა, შამომიგირძნეულა;
ქსელი ამიშალა ძოწეულისა,
სკამი დამირღვია ოქროსა,
ცრემლი მაყრევინა მარგალიტისა,
ნუ შამომაღლოს ურია ქეთერმა,
ქსელი ნუ ამიშალოს ძოწეულისა,
სკამი ნუ დამირღვიოს ოქროსა,
ცრემლი ნუ მაყრევინოს მარგალიტისა;
გასკდა შავი კლდე, გამოვარდა შავი ქალი,
მას გამოყვა შავი გველი, ისე ტყდება, ისე გჯება;
იმ ბავშვის, ქალის მღალავს,
მთვალავს გულში მახვილი, თვალში ნაცარი,
ასი კონა ეკალი გულს ასვია,
ასი კონა მახათი თვალს ასვია.
ფუ! აი რუუი, რუი მის მთვალავს, მის მღალავს.
ამ შობას წმინდა გიორგის ჯვარი სწერია.
ასევე აქვთ წელკავის შელოცვა. „როცა წელკავი გამოუვლის საქანელს ის თავის შელოცვას თხოულობს“:
ლამზირ-წელკავი ათი ქუთუნი,
ჩარი ჩარენი სამი სოფელი,
ერსკენის შვილი, ანიისა, განიისა
მოუკელი კელიასა, ერგო ცხენსა რუხი მგელსა.
თითქმის მთელ საქართველოს ტერიტორიაზე გვხვდება მსგავსი შელოცვები როგორც „ნათვალევის“, ისე ადამიანთა და ცხოველთა სხვადასხვა დაავადების განსაკურნავად.
საქართველოში გავრცელებულ ტრადიციებზე წარმოდგენას გვაძლევს, აგრეთვე, როგორც საყოფაცხოვრებო, ისე რელიგიური გადმონაშთები და გამოქვაბულთა კედლებზე შესრულებული, შემორჩენილი გამოსახულებანი, ფოლკლორული მასალები და სხვა.
აკადემიკოსი ი. ჯავახიშვილი წერდა, რომ საქართველოს რელიგიურ წეს-ჩვეულებებში უპირველესი მნიშვნელობა ენიჭება წმინდა გიორგის, შემდეგ მოდის ღმერთი _ ქვეყნის შემქმნელი, ბოლოს „ელია“ (ილია) _ ამინდის ღმერთი. ერთ-ერთი წეს-ჩვეულების მიხედვით გვალვის დროს აგროვებდნენ შესაწირავებს, რომლებსაც ყიდდნენ და აღებული ფულით ბატკნებსა და თიკნებს ყიდულობდნენ. ბატკნები შესაწირად მიჰყავდათ შემქმნელ ღმერთთან, ხოლო თიკნები – „ელიასთან“.
თუშეთში შემოღებული იყო „მგლის უქმე“. ფშაველთა წარმოდგენით, ის ღმერთის მიერ იყო დაწესებული. ვინც ამ დღესასწაულში მონაწილეობას არ მიიღებდა, მის საქონელსა და ცხვარს მგელი შეჭამდა. მოხევეები ვნების კვირას აწყობდნენ „ცხვრის უქმეს“. მათი წარმოდგენით, ვინც ამ დღესასწაულში მიიღებდა მონაწილეობას, მის ცხვარს მგელი ვერ გაეკარებოდა.
მ. რჩეულიშვილს მოჰყავს მაგალითი ცხვრის კულტთან დაკავშირებით: ყაზბეგის ჩრდილოეთით სამ კილომეტრზე სოფელ ცდოსთან მაღალ ბორცვზე დგას ნახევრად დანგრეული ოთხკუთხა ქვის ნაგებობა, რომლის ჩრდილოეთ მხარეს მოთავსებულია ცხვრის კერპი გამოთლილი ანდეზიტისგან. მას უწოდებენ „კვირეის ყოჩს“, ე.ი. კვირიას ყოჩს. კვირიას ყოჩთან დაკავშირებით დღესასწაული იმართებოდა აღდგომიდან მესამე კვირას. იქ მოდიოდნენ შესაწირი ცხვრებით.
კვირეის ყოჩის კერპთან კლავდნენ შეწირულ ცხვრებს და სთხოვდნენ მის გამრავლებას. აქ გაზაფხულზე ამოდიოდნენ მეცხვარეები, კლავდნენ დოლიდან მიღებულ პირველ ბატკანს, ლოცულობდნენ, სთხოვდნენ დოლის გამრავლებას და თავისი ცხვრის მფარველობას.
აქ ცხვრის კულტი დაფუძნებული იყო ღვთაება კვირიასთან. ცდოს კერპს მოხევეები კვირიას ყოჩს უწოდებდნენ.
მოხევეებში გავრცელებული იყო სპარსანგელოზობა. სპარსანგელოზის ხატი იმყოფება მაღალ მთაზე _ ზღვის დონიდან ოთხი ათას მეტრზე, ყაზბეგის ახლოს. აქ მოდიოდნენ მოხევეები შესაწირი ცხვრებით ცხვრის კერპის თაყვანის საცემად, რომელსაც ადრე წვერის ანგელოზი ცხვარი ეწოდებოდა, ხოლო შემდეგ სპარს-ანგელოზის ცხვარი. მლოცველები წვერისანგელოზის კერპს თაყვანს სცემდნენ, თან სამჯერ შემოუვლიდნენ მუხლებზე დაჩოქვით. ზოგს შემოვლის დროს ხელში ქვები ეჭირა და სთხოვდნენ მფარველობას, ჯანმრთელობას და ბედნიერებას. დეკანოზი კი ლოცავდა ხალხს დროშა-ხატით ხელში, რომელზეც ზარები იყო მიმაგრებული. ზარების ხმაური ახშობდა შესაწირი ცხოველების ღრიალს.
ცხვრების გარდა წვერის ანგელოზს სწირავდნენ ბეჭდებს, სამაჯურებს, სხვადასხვა სამკაულს, რათა მისგან შეწყალება მოეპოვებინათ.
დაახლოებით, ასეთივე სურათს ვხედავთ მეზობელ მხარეებშიც, კერძოდ ჩრდილოეთ კავკასიის ხალხებში. ნარზანში ჩაწერილი მასალების მიხედვით თუ ძროხა წველას უკლებდა, პატრონს აღარ იკარებდა და წველისას წიხლს კრავდა, თავს დაბლა ჩამოუშვებდა, ფიქრობდნენ, რომ ის გათვალული (თვალნაცემი) იყო. მას ქალები შეულოცავდნენ და „თუ მართლა თვალნაცემი იყო საქონელი, ის აუცილებლად მორჩებოდა“. ისინი ულოცავდნენ, აგრეთვე, ადამიანის მსგავსი რაღაც სულის წინააღმდეგ, რომელსაც საქონელს აწვალებდა. შელოცვები უმეტეს შემთხვევაში როგორც საქართველოში, ასევე ჩრდილოეთ კავკასიაში სპეციალურად გამოყოფილ ასაკოვან ხალხს ჰქონდა მინდობილი. ისინი ძირითადად ქალები იყვნენ.
წარმოდგენა ჰქონდათ ადამიანის მსგავს არსებაზე (სულზე), საქონლის მტერზე _ ჯინებსა და ეშმაკეულზე, რომლებსაც ვნება მოაქვთ საქონლისათვის ღამით. იმისათვის რომ ეს არსებები (ჯინიში და ღამიში) არ შესულიყვნენ საქონლის სადგომში, კარებთან საქონლის მეპატრონეები დააკრავდნენ ლერწმის ხეს – დაიაროს. ეს დამცველი ჯებირია, რომელზეც გადასვლაც ამ ავ სულებს არ შეუძლიათ. ყოველივე ამის შესრულების დროს თან ულოცავდნენ.
ჩრდილოეთ ოსეთში (ვლადიკავკაზი) ჩაწერილია მასალები, რომლებიც ასევე ეხება საქონლის კეთილდღეობასთან დაკავშირებულ რიტუალებს. თუ საქონელი ღამე გარეთ დარჩებოდა, იმის შიშით, რომ ის მგელს არ შეეჭამა, მიმართავდნენ „მგლის კბილის შეკვრას“: ჩანთაში ჩადებდნენ პურს და ყველს, თავს შეუკრავდნენ და კარებთან ჩამოკიდებდნენ. კარებთან წვერით დაარჭობდნენ ხანჯალს ან მაკრატელს. მათი აზრით, მგელს მოუმზადეს საჭმელი და მგელი გარეთ დარჩენილ საქონელს კი არ მიეკარებოდა, არამედ მათ მომზადებულ საჭმელს შეჭამდა. როცა საქონელს იპოვნიდნენ, ამ საჭმელს გადააგდებდნენ. მგლის პირის შეკვრა ასეც ხდებოდა: დიდი მაკრატლის პირებს კბილებს შეუკრავდნენ, რომ ამით მგელს პირი შეკვროდა და კარებთან მიაყუდებდნენ. აქვე ჩამოკიდებდნენ ჩანთას, სადაც საჭმელი იყო (ძირითადად პური და მარილი) და მიაყუდებდნენ ჯოხსაც. ეს ჯოხი მწყემსი იყო, რომელიც დაკარგულ საქონელს დარაჯობდა. ყოველივე ეს ხელუხლებლად იყო, სანამ საქონელს იპოვნიდნენ.
საჭმლის მომზადებისას ლოცულობენ, მგელს სთხოვდნენ, რომ პირი შეეკრა და საქონლისათვის არაფერი დაეშავებინა.
ძროხას, რომ თვალი არ სცემოდა, კუდზე ნაჭერს მოაბამდნენ, ყელზე კი პირველი შვილის ფეხსაცმლის ნაგლეჯს ჩამოკიდებდნენ. თუ შვილი არ ჰყავდათ, სხვას სთხოვდნენ სიყრმის შვილის ფეხსაცმლის ნაგლეჯს. ეს უკეთდებოდა მხოლოდ ძროხებს. ცხენებს ჩამოკიდებდნენ ურძნის ხის გახვრეტილ ნაჭერს ან დათვის ბრჭყალებს. ურძნის (Viburnum lantana L.) ხეს განსაკუთრებით ინგუშეთში ჰქონდა მაგიური მნიშვნელობა. ურძნის მაგარი ხეა და ეს თვისება განაპირობებდა, რომ, საქონლის დაცვის მიზნით, მსხვილფეხა საქონლის სადგომში დებდნენ მის ჯოხს. ამასთან ყოველი მოქმედების შესრულების დროს ლოცულობდნენ, რომ საქონელი დაცული ყოფილიყო. იცოდნენ საქონლის „ავი სულებისაგან“ დაცვის კიდევ სხვა ხერხებიც: საქონლის სადგომის კარებთან დააჭედებდნენ ცხენის დასაჭედ ლურსმნებს, ორკაპ ჯოხს კი მიწაში ჩაფლავდნენ ისე, რომ ვერავის დაენახა. ან კიდევ საქონლის სადგომის კარებთან ამოთხრიდნენ მიწას, დაკლავდნენ ქათამს, ხორცს შეჭამდნენ, ძვლებს და სისხლს ჩამარხავდნენ ამ ორმოში. ყოველივე ამას აკეთებდნენ, რათა „ავ სულს“ და „ავ თვალს“ ძალა დაკარგოდა.
ასევე, საქონლის სადგომის კარებთან, სადაც საქონელი უნდა შესულიყო, ღამე დადებდნენ შიშველ ხანჯალს. მათი აზრით, ავი სულები, ეშმაკები ამ ხანჯალზე ვერ გადააბიჯებდნენ. დღე კი ხანჯალს აიღებდნენ, რადგან იცოდნენ, რომ „ავი სულები და ეშმაკები ყოველთვის ღამე დადიოდნენ“.
ძროხას და ხბოს, რომ არავის გაეთვალა, ყელზე ჩამოკიდებდნენ ტყავის ნაჭერს _ პირველი შვილის მარცხენა ფეხის ფეხსაცმლის ძირის ნაწილს. მარცხენა ფეხისას იმიტომ, რომ „ავი თვალით მოსული მარცხენა ფეხით მოდის და მას მარცხენა უნდა დახვედროდა“. გარდა ამისა ლურჯ ნაჭერში გამოხვევდნენ მწვანე ქვას, ცოტა მარილს და ნახშირს. მას ჩამოკიდებდნენ საქონელს კისერზე. თუ ძროხა მაკე იყო, კუდზე მოაბამდნენ წითელ ნაჭერს, რომ არ გაეთვალათ.
ყველა აღწერილ რიტუალს, როგორც შინაარსიდან ჩანს, ძალიან დიდი ხნის ისტორია აქვს, მაგრამ ბევრი მათგანი მისი ჩაწერის დროსაც _ მე-20 საუკუნის 70-იან წლებშიც იყო შემორჩენილი.
საქონლის შეწირვის დანიშნულების შესახებ საინტერესოა ზემო იმერეთში _ საჩხერის რაიონში (სოფ. იტავაზა) 1977 წელს ჩაწერილი მასალა. აქ შეწირვა იცოდნენ იმ შემთხვევაში, თუ ოჯახში საქონელი არ მრავლდებოდა. მიდიოდნენ ეკლესიაში და სთხოვდნენ მთავარანგელოზს მოემრავლებინა მათთვის საქონელი და პირობას დებდნენ, რომ ერთ სულ საქონელს შესწირავდნენ. შეწირული საქონლის გამოყენება შეპირების მიხედვით ხდებოდა: დაკლავდნენ ოჯახში და მეზობლებს მიაწოდებდნენ, ან ოჯახში მოიწვევდნენ მეზობლებს. შეიძლებოდა, ასევე, შეწირული ცხოველის ეკლესიის ეზოში გაშვება.
თუ შეწირულ საქონელს დაკლავდნენ _ უნდა დაეკლათ აუცილებლად „მთელ დღეს“. ასეთად ითვლებოდა: სამშაბათი, ხუთშაბათი, კვირა. დანარჩენი დღეები „ნაკიან“ დღეებად ითვლებოდა. შაბათი, ასევე ითვლებოდა სულის მოხსენიების დღედ. შესაწირ ხარს სანამდე შეწირავდნენ, ორივე რქაზე ან ერთზე მაინც, სანთელს უნთებდნენ. ასეთი საქონელი წინასწარ იყო შერჩეული, მას კარგად უვლიდნენ, ეფერებოდნენ, არ დაარტყამდნენ.
როცა საქონელს გამრავლებისთვის სწირავდნენ, მას აუცილებლად ოჯახში კლავდნენ, აქ სალოცავი არ ერეოდა. მაგრამ, როცა საქონელს ოჯახისათვის სწირავდნენ, ამ შემთხვევაში სალოცავი ერეოდა: უნდა მოეწვიათ ხალხი, მოეყვანათ მღვდელი, გადაეხადათ წირვა. სადღეგრძელოშიც ამბობდნენ, რომ სალოცავს „შეეწირა“ (შეწირვა მიეღო).
ვფიქრობთ, ინტერესს მოკლებული არ იქნება, ისევ გავიხსენოთ საჩხერის რაიონში მოპოვებული მასალა წვრილფეხა საქონლის მომრავლების შესახებ. მას წვრილფეხა საქონლის დღეს _ „მარეშელს“ უწოდებდნენ, მაგრამ მისი ძირითადი სახელი იყო მარეშელობა. მარეშელობა ხუთშაბათ დღეს უნდა გამართულიყო, დიდი მარხვის დაწყებამდე. „ხუთშაბათს უნდა იყოს მარეშელი, მომდევნო კვირას ხორცის დაურწყებაა. ორშაბათს (თეთრი ორშაბათი) ყველიერია. მაშინ ხორცის ჭამა არ შეიძლება“.
იცოდნენ წმინდა მარეშელისადმი თხოვნა _ ოთხფეხი და ორფეხი (იგულისხმება ფრინველი) მოგვიმრავლეო. თუ ავად გაუხდებოდათ წვრილფეხა საქონელი ან ფრინველი შესთხოვდნენ მარეშელს: „წმინდა მარეშელო, გადაგვირჩინე და შენს სახელზე დავკლავო“.
მარეშელობაზე იცოდნენ ღორის (ან გოჭის) და ქათმის დაკვლა, ასევე იცოდნენ მარეშელობისათვის ყვინჩილის დაკვლა. მარეშელის მოახლოებისას ყვინჩილას დააბამდნენ და ასუქებდნენ. მარეშელობა დღეს, დილით ადრე, სანამ ყვინჩილა რაიმეს შეჭამდა, დაკლავდნენ, გაპუტავდნენ და ჩამოკიდებდნენ მარჯვენა ფრთით. საღამოს (მზის ჩასვლამდე) მოხარშავდნენ და შეჭამდნენ მხოლოდ ოჯახის წევრები. სტუმარი ამ დღეს არ მოდიოდა, მაგრამ თუ მაინც მოვიდოდა, მისთვის სხვა ქათამი უნდა დაეკლათ.
მარეშელისათვის შეწირული მამალი იმ საღამოსვე უნდა შეეჭამათ. მისი ბუმბული და ძვალი სრულად უნდა დამწვარიყო. თუ წვენი მორჩებოდა, მასაც იქვე ბუხარში ჩაასხამდნენ.
მარეშელობა დღეს ღორიც დილით იკვლებოდა. ისიც ოჯახის წევრებს უნდა შეეჭამათ. თუ გოჭი დაიკვლებოდა, მას შეწვავდნენ და შეჭამდნენ, დიდი ღორის შემთხვევაში ხორცს ინახავდნენ. მხოლოდ შემოსულ სტუმარს შეეძლო ამ დღეს ღორის ხორცი შეეჭამა, გაგზავნით კი ვერავის გაუგზავნიდნენ, ვერც მეზობელს ვერ მიაწოდებდნენ, ვერც იმ დღეს და ვერც შემდეგ დღეებში.
მარეშელისადმი მთხოვნელი და შემსრულებელი ქალი იყო _ წვრილფეხა საქონლისა და ფრინველის გამზრდელი. ამ დღეს ქალი სხვა საქმეს ვერ გააკეთებდა ოჯახში _ ნემსს ვერ იხმარდა, ვერ გარეცხავდა, ვერ მოქსოვდა, ვერ დართავდა, რადგანაც წვრილფეხა საქონლის და ფრინველისათვის „არ ვარგაო, დაიგრიხებაო, დაიხრჩობაო, კისერს მოიწმაწნისო, თვალები აერევაო“ და ა.შ. ერწო-თიანეთში კი იცოდნენ ზვარას შეწირვა. ზვარა ხბოა, რომელსაც დეკეული პირველად მოიგებს. მას საშობაოდ კლავენ. ზვარას სახლში კლავდნენ (შობის ხატში არ გადიოდნენ) და ის საქონლის გამრავლებას ემსახურებოდა. ხბო-ზვარა, რომ დაიბადებოდა შუბლს შეუტრუსავდნენ, სანთლებს დაანთებდნენ, ქალები ქადებს გამოაცხობდნენ და ასე დაილოცებოდნენ: „ბარაქა დაგვიდევი ნაწველს და ნადღვებსო, ამბარში ნუ გამოგვილევ პურს და ფქვილს, თავთავიანსაო, შენც არ მოგაკლებთ ზვარასაო, არც ნაწილსაო, არც რქიანსაო და არც ურქო საქონელსაო“.
იცოდნენ ასევე შობის ხატში ცხვრის დაკვლა (შეწირვა), მაგრამ არ შეიძლებოდა შავი ცხვრის შეწირვა, ამბობდნენ „მას ხატი არ მიიღებსო“.
თუშეთში იცოდნენ ნათვალის შელოცვა. ეს ხდებოდა უზანის (ურძანი) (Viburnum lantana L.) მეშვეობით. ყოველ წელიწადს ხარება დღეს, დილით ადრე ქალი წავიდოდა, მოტეხდა და მოიტანდა უზანის ტოტს და შეინახავდა. როცა დასჭირდებოდა იხმარდა. უმძრახი თვალის შელოცვის ნიშანია, მაგრამ ამავე დროს უზანის ტოტს ჰქვია. ის ყველა ოჯახს აქვს. ამ ტოტის პატარა ჩხირს მოტეხდნენ, ცოტა ტყვიასა და საკმეველთან ერთად ჩვარში შეახვევდნენ, თვალისას შეალოცინებდნენ და წითელი ბაწრით ძროხას შეაბამდნენ კისერზე, რომ თვალი არ სცემოდა. ზოგჯერ მარტო უზანის შეხვეულ შელოცვილ ჩხირსაც აბამდნენ. ასევე ცურიან ფურს და ხარსაც თუ ის ავად იყო.
წყალტუბოს რაიონში (სოფელი ცხუნკური) მოპოვებული მასალების მიხედვით, როცა ძროხა პირველ ხბოს მოიგებდა, მის რძეს და ყველს 40 დღის განმავლობაში არ ჭამდნენ, რამდენადაც საჭირო იყო მისი მიტანა სამლოცველოში. ეს კი ხბოს დაბადებიდან მეორმოცე დღეს ხდებოდა. ამ დღეს ძროხას რქებზე ანთებულ სანთლებს უკეთებდნენ და დაიწყებოდა ლოცვა. ამ დღეს ქალები კეცზე დიდ ხაჭაპურს აცხობდნენ. კაცები მოხდიდნენ პატარა ქვევრს. როცა ლოცვას დაამთავრებდნენ, ერთმანეთს მიულოცავდნენ, შემდეგ გატეხდნენ ხაჭაპურს და დაიწყებოდა ქეიფი. სადღეგრძელოებშიც სთხოვდნენ ღმერთს, რომ მათ ძროხას ბევრი მოეწველა.
რაჭაში (სოფელი ჭიორა) იცოდნენ ნებიერას დაკვლა. ნებიერას უწოდებდნენ ხარს, რომელმაც 14 – 15 წელი იმუშავა. შემდეგ თავისუფლად მიუშვეს. მას კარგად კვებავდნენ და დასაკლავად ასუქებდნენ. ნებიერა შესაწირი არ იყო, მას საახალწლოდ კლავდნენ. ყოველ წელს ოჯახში ერთი ნებიერა იკვლებოდა.
ასეთივე დღესასწაული სცოდნიათ სხვა კუთხეებშიც.
რაჭისაგან განსხვავებით, ის მხოლოდ ღორის (ღორების) დაკვლას ემთხვეოდა, რაც ძირითადად წლის მიწურულს, დეკემბერში ხდებოდა. ამ დროისათვის ღორებს სპეციალურად ასუქებდნენ, კლავდნენ და შაშხის (ლორი) სახით საზამთროდ ინახავდნენ. გარდა იმისა, რომ რაჭაში ნებიერას კლავდნენ, იქ საზამთროდ ღორებსაც „შაშხავდნენ“. ეს ტრადიცია საქართველოს ყველა კუთხეში იყო, რაც დროსტარებით (პურის ჭამით, ქეიფით) მთავრდებოდა.
ერთ-ერთი ნადიმის შესახებ მოთხრობილია ი. ჯავახიშვილის რედაქციით გამოცემულ წიგნში. აქ ზემო ქართლის სოფელ დირბში 1935 წლის ექსპედიციის დროს გლეხები ეთნოგრაფებს უყვებოდნენ: „დავპატიჟებდით მეზობლებს, ნათესავებს, გავატარებდით დროს და მრავალჟამიერს დავძახებდით _ მოგვილოცნია დღესასწაული, დაგვასწროს მრავალ ამ დროსა. შემდეგ ტოლუმბაში შემოსძახებდა სიმღერას:
„ჩონგურო, ჩემო ჩონგურო
მაღლა მოჭრილო ხისაო,
მამიდაჩემის ნაქონო,
ბებიაჩემის ხნისაო“.
მრავალთა შორის ერთი კარგი ტრადიცია ჰქონიათ ჩვენს წინაპრებს.ეს არის ე.წ. „ოჩხარი“. ის საქართველოს ბევრ კუთხეში გვხვდება და მისი მიზანი კეთილშობილური საქმეა. ის ემსახურებოდა საქმეში ჩავარდნილ, ღარიბი კაცის (ოჯახის) დახმარებას და წინ წამოწევას. გვხვდება, როგორც ცხვრის, ისე საქონლის ოჩხარი ან კიდევ სხვადასხვა მიზეზით გაღარიბებული ოჯახის დასახმარებლად. ოჩხარი იყო ადამიანების მოწვევა პურ-მარილზე დახმარების მიზნით. ხშირად ასეთ შეკრებებზე ბევრი ადამიანი იყრიდა თავს, ისეთები, რომლებსაც სურვილი და შესაძლებლობაც ჰქონდათ დახმარებოდნენ გაჭირვებულ ადამიანებს. ასეთ შემთხვევებზე ზოგჯერ უცხო ადამიანიც მოდიოდა დახმარების მიზნით. როგორც არსებული მასალებიდან ჩანს, ხშირი იყო მეცხვარეთა ოჩხარი. ეს ალბათ იმიტომ, რომ, სტიქიური უბედურების გამო, ზოგჯერ ავადმყოფობით და ხშირად კი მძარცველების შემოსევების გამო მეცხვარე ზარალდებოდა, ყოფილა შემთხვევა, როცა მთელი ფარა დაღუპვია ან წაურთმევიათ, მაგრამ ოჩხარის მეშვეობით ზარალი მთლიანად აღუდგენია.
1935 წელს ქიზიყში შეკრებელ მასალებში ვკითხულობთ, რომ ერთ მეცხვარეს ცხვარი გაწყვეტია და ოჩხარისათვის მიუმართავს. ერთ-ერთ ბინაში გაუმართია კარგი ქეიფი. როცა შეზარხოშებულან, დაუწყიათ „გადალოცვა“ _ ვისაც რამდენი შესაძლებლობა ჰქონდა იმდენი უჩუქებია. ერთი კაცი სუფრის ბოლოში ჩუმად მჯდარა. როცა ყველას თავისი სიტყვა უთქვამს, ამდგარა და ლექსად წარმოუთქვამს:
„თქვენც კარგად მოგეხსენებათ ბორჯომი დიდი მთა არის;
სამი ათასი ცხვარი მყავ, იმის ბატკანი სხვა არი,
სამასი სული ცხენი მყავ, იმისი კვიცი სხვა არი,
სამოცი სული ძაღლი მყავ, იმისი ლეკვი სხვა არი,
სამასიც მიჩუქებია, მასზე ნაკლები რა არის“.
ანალოგიური ამბავი ჩავიწერეთ ერწოში (სოფელი თოლენჯი) 1973 წელს. ერთ ღარიბ კაცს მოუწვევია ოჩხარი. გამართულა ქეიფი _ ერთი უბრალოდ ჩაცმული კაცი მჯდარა მაგიდასთან განმარტოებით. ოჩხარის მომწყობს სუფრის წევრებმა ცხვარი აჩუქეს იმის მიხედვით, თუ ვის რამდენი უნდოდა ან რამდენი შეეძლო. როცა ჯერი უცხო ადამიანზე მიდგა, მას უთქვამს:
„შვიდი ათასი ცხვარი მყავს,
ბატკან–არდატი სხვა არი,
ჩვიდმეტი უღელ ხარი მყავს,
მაგათ მოჯერე სხვა არის,
სამოცი მიჩუქებია,
ერთი და ორი რა არის“.
როგორც ვხედავთ, ორივე ამბავი ერთმანეთს ძალიან ჰგავს. შეიძლება ორივე მასალას ერთი და იგივე შემთხვევა ედოს საფუძვლად, მაგრამ ისიც შესაძლებელია, სულ სხვადასხვა ამბავი იყოს აღწერილი, რამდენადაც პირველი ოჩხარი ქიზიყშია მოწყობილი და ამავე დროს ლაპარაკია ცხენებზე, კვიცებზე, ძაღლებზე, ხოლო მეორე შემთხვევაში კი ხარებზე. ცხენები და ძაღლები იქ ნახსენები არ არის. ასეა თუ ისე „ოჩხარი“ ეტყობა, მასიურად გავრცელებული იყო. მეორე შემთხვევაში ხომ ის ერწო-თიანეთის რეგიონში ხდება. ამასთან ნათლად ჩანს ჰუმანური დამოკიდებულება. ადამიანთა შორის ოჩხარის მონაწილეები მოდიოდნენ ამ შეკრებაზე თავიანთი სურვილით, არავითარი სხვა ზემოქმედება არ ყოფილა. არც ერთ მოპოვებულ მასალაში ეს არ შეიმჩნევა.
ხშირად „ოჩხარის“ მოწყობის ინიციატორი იყო იმ ღარიბი კაცის გულშემატკივარი, ვის სახელზედაც ეწყობოდა ის და ვისაც საჩუქრის სახით ცხვარს აძლევდნენ. ეს ინიციატორი „ოჩხარიდან“ რამდენიმე დღის შემდეგ ჩამოუვლიდა „ოჩხარის” ყველა მონაწილეს, შეაგროვებდა ნაჩუქარ ცხვრებს და „ოჩხარის“ მომწყობს მიუყვანდა.
როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, „ოჩხარი“ იმართებოდა არა მარტო ცხვრის ჩუქების მიზნით, არამედ სხვა ცხოველების, მათი საკვების შოვნის თუ ღარიბი ოჯახისათვის სხვადასხვა სახის დახმარების გაწევის მიზნით. მაგ. სოფელ გუჯარეთში (გუჯარეთის ხეობა) ჩაწერილ მასალაში ნათქვამია, რომ ოჯახი გამართავდა პურ-მარილს, ლუდს მოადუღებდა, საკლავს დაკლავდა, ხალხს დაპატიჟებდა, სადაც წინასწარ ატყობინებდა, რომ მოწვევა „ოჩხარს“ შეეხებოდა. Eეტყოდა, რომ ხბოს „ოჩხარს“ აკეთებს. ვისაც ჰქონდა ხბოს გაცემის საშუალება, ის მოვიდოდა ამ ნადიმზე და იტყოდა, რომ ამ ოჯახს ხბოს ჩუქნიდა. შემდეგ (მეორე ან მესამე დღეს) „ოჩხარის“ მომწყობი ჩამოივლიდა და ხბოებს წაიყვანდა. ამას აკეთებდა, ის ვინც ღარიბი იყო და საქონლის ყიდვის საშუალება არ ჰქონდა.
სოფელ ორხევში ჩაწერილი მასალების მიხედვით „ოჩხარს“ მიმართავდნენ მაშინაც, როცა გლეხს შემოაკლდებოდა მარცვლეული ან საქონლის საკვები, სახლი დაეწვებოდა ან კიდევ სხვა სტიქიური უბედურების შედეგად დაზარალდებოდა და საშუალება არ ჰქონდა მდგომარეობიდან გამოსულიყო. ასეთ შემთხვევაში მისი ახლობელი (ნათესავი, მეზობელი) წინასწარ შეატყობინებდა ახლომახლო სოფლებში ხალხს, პურ-მარილს მოაწყობდა და იქ ყველა იმას მოიტანდა, რისი შესაძლებლობაც ჰქონდა.
სამეგრელოში, მარტვილის რაიონში, მოპოვებული მასალების მიხედვით „ოჩხარის“ მსგავს შეკრებას „აზარა“ ერქვა. თუ მესაქონლეს საქონელი გაუწყდებოდა დაავადებით, სტიქიური უბედურებით ან სხვა რაიმე მიზეზით, გამართავდა წვეულებას. ვისაც სურვილი და შესაძლებლობა ჰქონდა მოვიდოდა წვეულებაზე და დაზარალებულ ოჯახს თითო სულ საქონელს აჩუქებდა. ასე გამოიყვანდნენ ადამიანს გაჭირვებიდან.
რაჭაში (ამბროლაურის რაიონი სოფ. მოტყიერი, დოსია შარაბიძე-მიქიაშვილისა) მოპოვებული მასალის მიხედვით იქაც იკრიბებოდა „ოჩხარზე“ ხალხი. ეს იმ შემთხვევაში, თუ ოჯახს უჭირდა _ სახლი დაეწვებოდა, საქონელი გაუწყდებოდა ან ოჯახის უფროსი გარდაიცვლებოდა. ოჯახის მახლობელი ხალხს მოიწვევდა და ისინიც შეძლების მიხედვით ეხმარებოდნენ დაზარალებულს _ ზოგი საქონლით, ზოგი სხვადასხვა ნივთით, სხვები ფულით და ა. შ.
ლეჩხუმში (ცაგერის რაიონი) ჩაწერილი მასალის მიხედვით, სოფელი ეხმარებოდა ჩამორჩენილ და უპატრონო კომლებს ან კიდევ თუ ოჯახის მარჩენალი გარდაიცვლებოდა, მაშინაც იცოდნენ ერთდროული დახმარება. ასეთ ოჯახებს ეხმარებოდნენ ფიზიკურადაც _ ხვნა-თესვის, თოხნის, მკის დროს, უჭრიდნენ შეშას, ახმარდნენ ხარებს და სხვა. თუ კომლი სუსტი იყო და ოჯახს არ ჰქონდა საშუალება ქელეხი (ტირილი ასე უწოდებდნენ ლეჩხუმში) გადაეხადა, მას აუცილებლად, სოფელი გადაუხდიდა. წინასწარ მოილაპარაკებდენ, რა და რამდენი იყო საჭირო და ვისაც რა შეეძლო, ის მოჰქონდა, „რათა სოფელი არ შერცხვენილიყო“, „სოფელს სირცხვილი არ ენახა“.
1969 წელს აჭარის ეთნოგრაფიული ექსპედიციის დროს ჩაწერილი მასალებით თიბვის ვადების დადგომისას იცოდნენ ნადი _ მოიწვევდნენ ხალხს დამხმარედ, რომ ბალახი დროზე გაეთიბათ, წვიმას რომ არ მოესწრო და არ გაფუჭებოდათ. სათიბის პატრონი დილით ასაუზმებდა ხალხს, სადილად გამზადებულ საჭმელს გაატანდა, საღამოს კი ოჯახში ავახშმებდნენ. ალკოჰოლიანი სასმელი არ იცოდნენ. ასე ეხმარებოდნენ მეზობლები რიგრიგობით ერთმანეთს.
რაჭაშიც (სოფელი გლოლა) იცოდნენ ნადის მოწვევა. იმ დღეს იკვლებოდა თხა, ცხვარი ან ხბო. საღამოს მესამედ უმასპინძლდებოდა ოჯახი ნადის წევრებს და ვახშამი ქეიფად გადაიქცეოდა. ასეთი ნადის მოწვევა ძირითადად შაბათ-კვირას ხდებოდა. შეიძლებოდა სოფელში ყოფილიყო სამი-ოთხი ოჯახი, რომელთაც ნადის მოწვევის საშუალება არ ჰქონდა (არ ჰყავდა დასაკლავი). ასეთ შემთხვევაში მეზობლები მიდიოდნენ მათთან და ეხმარებოდნენ ხვნაში, თიბვაში, შეშის მოტანაში და ა. შ. „ღარიბ გლეხს სოფელი ფეხზე დააყენებდა. ასეთი ღარიბი ოჯახი გლოლაში 1917 – 1920 წლებში სამი-ოთხი თუ იქნებოდა მაშინ, როდესაც სოფელში სულ ორმოცი ოჯახი ცხოვრობდა“, _ უამბობდა 78 წლის ვანო მაქსიმეს-ძე ბელაშვილი ეთნოგრაფიულ ექსპედიციას 1970 წლის 10 აგვისტოს.
ორხევის სოფელ ბუშატში ჩაწერილი მასალაც დაახლოებით იგივე შინაარსისაა _ სასოფლო-სამეურნეო სამუშაოებში ხალხმა იცოდა ურთიერთდახმარება. დახმარების ერთი სახე იყო ნაცვალგარდა. ეს ნიშნავდა, რომ თუ ერთ დღეს ერთი დაეხმარებოდა მეორეს, შემდეგ მეორე უნდა დახმარებოდა მას.
სოფელმა იცოდა საწყალი ოჯახის დახმარება _ მივიდოდნენ, დაუხნავდნენ მიწას ან გაუთიბავდნენ სათიბს და ა.შ. საღამოს ოჯახი უმასპინძლდებოდა მათ. ასეთ დახმარებას დახმარების მუშა ეწოდებოდა.
სოფელში მძიმე, დამქანცველი შრომის მიუხედავად ჩვენი წინაპრები მაინც ახერხებდნენ გამოენახათ მცირე დრო დასვენებისა და გართობისათვის.
აჭარაში მოპოვებული მასალებიდან ჩანს, რომ აგვისტოს პირველ რიცხვებში იალაღებზე იმართებოდა დღესასწაული _ შუამთობა. შუამთობისას ბარიდან საძოვრებზე ადიოდნენ როგორც კაცები, ისე ქალები და ბავშვები, ყველა ასაკის ხალხი, ვისაც კი სიარული შეეძლო, იმართებოდა ცეკვა-თამაში. ეს დაახლოებით ერთი კვირა გრძელდებოდა. შემდეგ დაბრუნდებოდნენ სოფელში. შუამთობა იმართებოდა, როდესაც ბარში ძირითადი სამუშაოები დამთავრებული იყო _ თივა აღებული, სიმინდის თოხნა დამთავრებული. ამ დროს იყო მთობის (მთის სამუშაო სეზონი) შუა პერიოდი. აქედან დაერქვა შუამთობა. ეს დღესასწაული ხიხაძირის სასოფლო საბჭოში შემავალ სოფლებშიც შუამთობის სახელით იყო ცნობილი. ასევე უწოდებენ მას შუახევის რაიონში (სოფელი ფუტიეთი), ხოლო სოფლებში – თაგოსა და ჩაოში – მემხლიანობას, ახალციხისა და ადიგენის რაიონებში _ ყიზენლუღს. მეცხვარეების მონარევის შესახებ კარგად არის ცნობილი როგორც ალექსანდრე ყაზბეგის ნაწარმოებებიდან, ისე ეთნოგრაფიული მასალებიდან, მაგრამ არსებობდა მესაქონლეთა მონარევიც. ეს კარგად ჩანს 1977 წელს კახეთში წითელწყაროს რაიონის სოფელ ზემო მაჩხაანში მოპოვებულ მასალებშიც. 10 – 15 ოჯახი აერთიანებდა მსხვილფეხა საქონელს და ამ გაერთიანებას მონარევს უწოდებდნენ. მათ ჰქონდათ საერთო ბინა _ არხაჯი. ეს იგივე მწყემსების ქოხი იყო. საქონელი ღია (შემოურაგვავ) ადგილზე hყავდათ, მათი ძირითადი ჭურჭელი იყო: ხის კასრები რძისთვის, სადღვებელი და ყველის გუდები. მონარევის წევრები ირჩევდნენ უფროსს _ სარქალს. მისი მოვალეობა იყო ბინის მოვლა, შრომის განაწილება და, საერთოდ, მწყემსების ხელმძღვანელობა. მშრალ საქონელს თავისი მწყემსი ჰყავდა, მეწველ ფურს _ თავისი. ყველა რაღაც საქმეზე იყო განაწილებული. უმეტეს შემთხვევაში, ერთიანდებოდნენ გაყოფილი ძმები, ბიძაშვილები და სხვა ახლობლები, მაგრამ ეს აუცილებელი არ იყო _ შეიძლებოდა უცხო ხალხის მიღებაც მონარევში, თუ საჭიროდ ჩათვლიდნენ. ყველაფერი შეთანხმებით ხდებოდა. საქონელი ერთად იწველებოდა საერთო ჭურჭელში, პროდუქციას აკლებდა მხოლოდ იმას, რაც საკვებად სჭირდებოდა. Dდანარჩენს ანაწილებდნენ მონარევის წევრებზე ძროხების რაოდენობის მიხედვით.
აჭარაში იცოდნენ საქონლის სხვისთვის `აბარება~ ზაფხულის პერიოდში. ამას აკეთებდნენ ის სოფლები, რომლებსაც მთებზე საძოვრები არ ჰქონდათ. 1969 წელს სოფელ თაგოს მცხოვრები ალი-ოსმან ცეცხლაძე მოგვითხრობდა, „ჩაოელებსა და თაგოელებს იაილები ჰქონიათ ადრე ლეკისძირში, დიდაჭარის იაილაზე, მაგრამ დიდაჭარლებმა აჯობეს, იქიდან გამოდევნეს და ადგილები თვითონ დაიჭირეს. ვისაც ბევრი საქონელი ჰყავდა, ისინი ბეგებისგან ქირაობდნენ საძოვრებს. მოსახლეობის უმრავლესობა კი საქონელს სხვას აბარებდა ზაფხულის პერიოდში“.
საქონელს აბარებდნენ იმ ხალხს, ვისაც მთები ჰქონდა (მთები კი იყიდეს ბეგებისაგან, მას შემდეგ, რაც ისინი დიდაჭარლებმა ლეკისძირიდან გამოყარეს), ასევე, დიდაჭარისა და ღორჯომის მცხოვრებლებს, მაგრამ მხოლოდ მეწველ საქონელს. მიბარების პირობები კი ასეთი იყო: დაიანგარიშებდნენ საშუალოდ ძროხის წველადობას და პროდუქტები მიმბარებელსა და ამბარებელს (ვინც მიიბარა ფურები) შორის შუაზე იყოფოდა. საქონლის ასეთ გაბარებას „ქესუმად მიცემას“ უწოდებდნენ.
რაჭაში (ამბროლაურის რაიონი სოფ. მოტყიერი, ამბროსი მიქიაშვილი) ყოფილა ასეთი წესიც: თუ რომელიმე ოჯახს მეწველი საქონელი არ ჰყავდა მაგრამ მეორეს ბევრი ჰყავდა, ეს უკანასკნელი „დაუბამდა“ ამ ოჯახს ზამთრის პერიოდში მეწველ ძროხას. მას, ვინც ძროხას დაიბამდა ზამთრის პერიოდში, ის უნდა ეკვება, სამაგიეროდ რძე და მისი პროდუქტებიც მისი იყო. სხვა რაიმე ცალმხრივი ვალდებულება არ არსებობდა. ხდებოდა ხარის დაბმაც, ასეთ შემთხვევაში, გაზაფხულზე გამომკვებს ყანას მოუხნავდნენ, ხოლო შემოდგომაზე შეშას მოუტანდნენ.
აჭარაში სცოდნიათ მთვარეზე დაკვირვებაც. მთვარის ფორმის მიხედვით არკვევდნენ მომდევნო დღეებში როგორი ამინდი უნდა ყოფილიყო. ეს ძირითადად ხდებოდა ხვნა-თესვის დროს, ასევე საქონლის მთაში წაყვანასა და მოსავლის აღებასთან დაკავშირებით, განსაკუთრებით თიბვის დროს. მათი თქმით, თუ ახალ მთვარეზე მოხრილი იქნებოდა მისი ხაზი, მაშინ მთვარის დალევამდე კარგი ამინდი იქნებოდა, ხოლო თუ ხაზი გაშლილი იქნებოდა, ავდარი იყო მოსალოდნელი. იმასაც არკვევდნენ, თუ რამდენ ხანში (რამდენ დღეში) იყო მოსალოდნელი ამინდის გაუარესება და ამის მიხედვით იწყებდნენ მუშაობას. ამინდის სწორი გამოცნობა ყველაზე მეტად თიბვის დროს იყო საჭირო.
საქართველოში მტრებისაგან ხშირად განადგურებული და დანგრეული მეურნეობის აღდგენას ხელს უწყობდა და აჩქარებდა ადამიანთა ის ურთიერთდახმარების ფორმები, რომელთაც ადგილი ჰქონდა ჩვენი ქვეყნის სინამდვილეში. ყველა სოფელს ჰქონდა საკუთარი სახნავ-სათესი ფართობები, საძოვრები, სათიბები, ტყეები და ა.შ. ის გამოყოფილი იყო მეორე სოფლის საკუთრებისაგან. ეს გამოყოფა ხდებოდა არა ძალმომრეობით, არამედ თვით სოფლებს შორის ურთიერთშეთანხმებით. ერთხელ დაკანონებული მიწები ბოლომდე რჩებოდა მესაკუთრე სოფლის ხელში.
სოფლის მიწა-წყალი განაწილებული იყო სოფლის მცხოვრებთა შორის. ვაჟა-ფშაველას თქმით, ამ მამულებს, სახნავ-სათიბს ერთმანეთში ინაწილებდნენ იმის მიხედვით თუ ოჯახში რამდენი ცხოვრობდა. საძოვარი კი _ ყველას ეკუთვნოდა _ საერთო იყო. ამავე დროს ოჯახს შეეძლო ახოს დამუშავების გზით მოეპოვებინა ახალი მიწები. აღსანიშნავია ის, რომ ეს მიწა მას შეეძლო გამოეყენებინა ათი წლის განმავლობაში. შემდეგ კი გადადიოდა გამრავლებული ოჯახის საკუთრებაში. შეიძლება მოვიტანოთ ლეჩხუმის მაგალითიც. ისე, როგორც ფშავში ლეჩხუმის სოფლებშიც დანაწილებული იყო მიწები, მაგრამ როგორც კი სოფელში ახალი ოჯახი შეიქმნებოდა, ყველა შეძლებისდაგვარად ჩამოიჭრიდა მიწის ნაკვეთს ახალდაფუძნებული ოჯახის სასარგებლოდ. ეს ხდებოდა მხოლოდ ადამიანთა შეგნების, მორალისა და ტრადიციების საფუძველზე.
ერწო-თიანეთში დამკვიდრებული იყო ასეთი ტრადიცია: თუ ოჯახში რამდენიმე რძალი იყო, უმცროსი საქონელს მიჰყვებოდა მთაზე, უფროსი კი სახლში რჩებოდა. როდესაც სოფელში მკა და თიბვა დაიწყებოდა უმცროსი სოფელში ბრუნდებოდა, ხოლო უფროსი რძალი მთაში მიდიოდა. უმცროსი რძალი ახლა სამკალსა და სათიბში მუშაობდა. ეს იმიტომ, რომ უფროს რძალს პატივს სცემდნენ _ უფრო მსუბუქ სამუშაოს ურჩევდნენ. Pპურის მკა და თივის აღებაზე მუშაობა უფრო მძიმე შრომად ითვლებოდა, ვიდრე მთაში ფურების წველა და რძის პროდუქტების დამზადება. იმ შემთხვევაში, თუ დედამთილი ცოცხალი იყო, უფროსად ის ითვლებოდა. მთაში თუ ბარში ის უფრო მსუბუქ საქმეს აკეთებდა. თუ დედამთილის სურვილი იქნებოდა და მას შეეძლო ფიზიკური მუშაობა, შეიძლებოდა მთაზე ორივე რძალი გაეშვა. თუ ძმები გაიყოფოდნენ, ყველაფერს ყოფდნენ, სამთო ქოხს კი საერთო სარგებლობაში ტოვებდნენ. ყოფდნენ საქონელსაც, მაგრამ ძმები მათ მაინც ერთად უვლიდნენ, მთაზედაც ერთად ჰყავდათ. მათი ცოლებიც ძველებურად მორიგეობით დაჰყვებოდნენ მთაზე. ძროხებიც ერთად იწველებოდა, პროდუქტებიც საერთო კეთდებოდა. შემდეგ კი იმის მიხედვით ყოფდნენ თუ ვის რამდენი ძროხა ჰყავდა. იშვიათად იყო შემთხვევები, რომ ძროხები ცალ-ცალკე მოეწველათ და პროდუქტებიც ასე ცალკე დაემზადებინათ.
ერწო-თიანეთში ჰქონიათ ასეთი ჩვეულებაც _ როდესაც ოჯახი ქალს ათხოვებდა, წინასწარ ქალის ახლობლები მოდიოდნენ ვაჟის ოჯახში და ამოწმებდნენ, რამდენი სული მსხვილფეხა საქონელი, რამდენი ცხვარი და ა.შ. ჰყავდა ამ ოჯახს. ოჯახის ეკონომიური შესაძლებლობა საქონლის რაოდენობით ფასდებოდა (მასალა ჩაწერილია სოფელ სიმონიანთხევში 1973 წ.) აქვე ჩაწერილი მასალების მიხედვით _ თუ ქალს შვილი არ უჩნდებოდა, ქმარს შეეძლო მეორე ცოლი მოეყვანა ისე, რომ პირველს არ გაშორებოდა.
საინტერესოა ის დაუწერელი სამართლებრივი წესები, რომელთაც ჩვენი წინაპრები იყენებდნენ. სამაჩაბლოში (სოფელი ქენქა, მთხრობელი ვ. ქენქაძე) 1966 წელს ჩაწერილი მასალების მიხედვით, თუ მწყემსი დანაშაულს ჩაიდენდა, ცხვარს ან მსხვილფეხა პირუტყვს მოიპარავდა ან დაკლავდა, ან სერს შეუცვლიდა და მიითვისებდა, მეცხვარეები მოიწვევდნენ სასამართლოს _ აირჩევდნენ სამ კაცს, რომლებიც გავიდოდნენ ცალკე, მოილაპარაკებდნენ და დამნაშავეს სასჯელს გამოუტანდნენ. ყველაზე დიდი სასჯელი იყო ზარალის შვიდმაგად გადახდევინება. ასეთ სასჯელს მაშინ გამოუტანდნენ მწყემს, თუ დანაშაული პირველი არ იყო და ის ორჯერ ან მეტჯერ ჰქონდა ჩადენილი. ასეთი რამ იშვიათად ხდებოდა. ხშირად კი შემთხვევით ნაპოვნ ან თავის ცხვართან (საქონელთან) შერეულ ცხოველის პატრონს დიდხანს ეძებდა ცხოველის მპოვნელი. სოფელ ქენქაში მოპოვებული მასალების მიხედვით, სოფლის ბოლოს (ქვემოთ) ყოფილა მიდელის ჭალა. საზაფხულო საძოვარზე წასვლის წინ „აქ ხდებოდა ცხვრის დარჩევა“ და აქედან მიდიოდნენ მთებში, საზაფხულო საძოვრებზე. იქიდან დაბრუნების შემდეგ მიდელის ჭალაში იკრიბებოდნენ და აქ უნდა გაყრილიყვნენ“.ეს „გაყრა“ პურ-მარილით იწყებოდა და მთავრდებოდა. მოიტანდნენ სასმელ-საჭმელს, პირველ რიგში კი ღვინოს, საკლავს დაკლავდნენ, იქეიფებდნენ, თან ყოველგვარ ანგარიშს ერთმანეთში გაასწორებდნენ, შემდეგ „გაიყრებოდნენ“ და ყველა თავისი გზით წავიდოდა. ცხვარიც აქვე იპარსებოდა, რის შემდეგაც მალე ზამთრის საძოვრებზე წაიყვანდნენ. ზემოთ აღწერილი პროცედურის დროს შეიძლებოდა ერთი მეპატრონის ცხვარი შემთხვევით სხვის ცხვარს შერეოდა. მწყემსი ამ ცხვარს სერს ნიშანს არ შეუცვლიდა. მის ბატკნებსაც დედის სერს დაადებდა. როცა პატრონი თავის ცხვარს იპოვნიდა, მას წაიყვანდა და „შემნახავს ნაშენს შუაზე გაუყოფდა. თუ ცხვარს ბატკნები არ ჰყავდა, მაშინ ხარჯში სასაძოვრო მატყლი რჩებოდა შემნახავს. ცხვარი შენახვის ფასს მატყლით ფარავდა“. თუ შემთხვევით მწყემსი ამ ცხვარს სერს შეუცვლიდა და მიითვისებდა, ეს ყველაზე დიდ სირცხვილად ჩაითვლებოდა. შეიძლება დიდი ხნის შემდეგ პატრონს ეცნო თავისი ცხვარი, რომელსაც სერი შეუცვალეს და მიითვისეს. მაშინ ცხვრის პატრონი და სხვა მწყემსები მიმთვისებელ პიროვნებას შეარცხვენდნენ და შეიძლება მისი საქმე მეცხვარეთა სასამართლოზე გაეტანათ.
ქსნის ხეობაში (სოფელი მიდელაანი) მოპოვებული მასალებითაც დიდ სირცხვილად და დანაშაულად ითვლებოდა სხვისი საქონლის ან სხვა რაიმე ნივთის მითვისება, ან მოპარვა. ასეთი პირობების წინააღმდეგ სოფელს გამოჰქონდა განაჩენი, რაც ისევ ეკონომიკურ ხასიათს ატარებდა _ თუ ვინმე ძროხას ან რაიმეს მოიპარავდა. სოფელი ერთს შვიდად აანაზღაურებინებდა. კახეთში (ქიზიყი) მოპოვებული მასალების მიხედვით, ქურდს სამმაგად ახდევინებდნენ ზარალს. ასევე ჰქონდათ წესი _ თუ ტყუილუბრალოდ დასწამებდნენ ცილს ვინმეს, ცილისმწამებლები ერთს შვიდად იხდიდნენ. როცა მთხრობელი პატარა იყო, ზაქარია თამაზაშვილისგან გაუგონია ერთი ასეთი ამბავი: „ვიღაცა მეცხვარეს (სახელი აღარ ახსოვს) მთაში მაკე ცხვარი დაჰკარგოდა. მწყემსისათვის დაუბრალებია _ შენ მომპარეო. მწყემსს არ ეკისრნა. გადაეწყვიტათ – ერთი სამად. მეორე წელიწადს მთაში რომ ასულან, სამი სული ცხვარი დაჰხვედროდათ. ცხვარს ბატკნები მოეგო, ცხვარი სერზე ეცნოთ, ვისიც იყო, ეთქვათ: ამ კაცმა თავის მწყემსს ცილი დასწამა და ტყუილად აზღვევინა ერთი სამადო. გადაწყვიტეს ამისთვის ეზღვევინებინათ ერთი შვიდად, ოცდაერთი ცხვარი გადაეხდევინებინათ მეცხვარისათვის და მწყემსისათვის ჩაებარებინათ“. მართალია, ნათქვამს ზღაპარი ჰგავს, მაგრამ არსებული გადმოცემები იმაზე მიუთითებს, რომ ასეთი წესი არსებობდა.
ასევე საინტერესოა მეზობლური ტრადიციები. ის საქართველოს თითქმის ყველა კუთხეში გვხვდება. ეს ტრადიციები შემდეგში გამოიხატებოდა: როცა ერთი ოჯახი რაიმე ახალი სახის კერძს გააკეთებდა, ის აუცილებლად ითვალისწინებდა ახლო მეზობლებისთვისაც. ეს შეიძლებოდა ყოფილიყო ჩვეულებრივი სადილი, რომელიც გლეხის ყოველდღიური მენიუსაგან შედგებოდა, ან კიდევ, უმეტეს შემთხვევაში, თუ რაიმე სიახლე იქნებოდა ყოველდღიურ მენიუში ან კულინარიაში. ხშირად ეს ემთხვეოდა საქონლის, ღორის, ცხვრის დაკვლას; ზოგჯერ კი რაიმე დღესასწაულს. ხშირად, როდესაც ერთი ოჯახი პურს თონეში აცხობდა, ითვალისწინებდა მეზობლების მოთხოვნილებასაც. განსაკუთრებული ყურადღების ცენტრში იყვნენ ისეთი ოჯახები, სადაც დიასახლისები არ ჰყავდათ. უმეტეს შემთხვევაში, ასეთი მეზობლები სისხლით ნათესავები იყვნენ _ ამა თუ იმ ოჯახის განაყოფები. იყვნენ ისეთებიც, რომლებიც არც ერთი ოჯახის ნათესავები არ იყვნენ, მაგრამ არც ერთ შემთხვევაში მათი გარჩევა არ იყო. ეს ტრადიციები ყველასთან ერთნაირად იყო დაცული.
აღსანიშნავია სამეგრელოში ცხვრის მწყემსობასთან დაკავშირებული ტრადიცია. ის ბევრ რამეში განსხვავდება საქართველოს სხვა კუთხეებში არსებული ტრადიციებისა და წესებისაგან: როდესაც ამხანაგები არეკავდნენ ცხვარს მთაზე, ერთ ყველაზე გამოცდილ ადამიანს აირჩევდნენ კარეშუნჩაშად (კარვის უფროსად). ის ანაწილებდა მოვალეობას. ორ კაცს ირჩევდა მეშხურედ (ცხვრის მწყემსებად _ მეცხვარედ). მეცხვარედ ირჩევდნენ პატიოსან და გამოცდილ ადამიანებს. ერთი _ მედუდე (მეთავე) წინ უძღვებოდა ცხვარს, მეორე – მეკუდელე უკან მიჰყვებოდა. მედუდეს ყველა პატივისცემით ეპყრობოდა. როდესაც ის კარავში შევიდოდა, ყველა ფეხზე დგებოდა; ჭამის დროს კი შუაში ჩაისვამდნენ. ერთ კაცს ირჩევდნენ მეთხალედ (თხის მწყემსად), ერთს – მეხელედ. მეხელე რჩებოდა კარავში, ამზადებდა და არიგებდა საჭმელს, ადედებდა მაწონს, ამოჰყავდა ყველი და სხვა. მის დაუკითხავად არავის შეეძლო საჭმლის აღება.
კარვის უფროსი ყოველდღიურად ნიშნავდა მეთიეს (მწყემსებთან საჭმლის მიმტანი) და შეშის მიმტანს _ მეშეშეს.
წველით ყველა წველიდა, გარდა კარვის უფროსისა და მეხელესი. მეთიეს მიჰქონდა საჭმელი მწყემსებთან, დარჩებოდა იქ და ცვლიდა მედუდეს _ ის ცხვრის ფარას დარაჯობდა ღამით. მეორე დღეს მოდიოდა მეორე მეთიე, რომელიც მეკუდელეს ცვლიდა.
მეცხვარე, რომელიც დარაჯობდა ცხვარს, რკინისწვეტიანი ხის გრძელი კეტი ჰქონდა, მას ლაბაშას უწოდებდნენ, თლიდნენ ჩხარაზისაგან (მაგარი და დაბალი ტანის ხე, რომელიც იზრდება ტყის განაპირას). მეცხვარეს კარვიდან დღეში ერთხელ უგზავნიდნენ საჭმელს, რომელსაც ორზოლს ეძახდნენ. მოჰქონდათ გუდით მაწონი, ხორცი, პური და სხვა საჭმელი. მთაში მეცხვარეებს თან მიჰქონდათ კაჟის თოფი, ბერდენა, ცული (ბურჭული), ნაჯახი და დანა.
კარვის უფროსი ხვიშტაზე იწვა. (მიწაში ჩარჭობილ ხის ოთხ ბიჯგზე ჯოხები იყო გადებული). დანარჩენებს მიწაზე დაგებულ ლაგვიმარზე ეძინათ. დაგებული ჰქონდათ ლაგვიმარა – (Dryopteris filix mas (L.) Schott.) (გვიმრის მსგავსი მცენარე, რომელიც მაღალ კონებად, ბუჩქებად იზრდება, აქვს რბილი ფოთლები). მთიდან დაბრუნების შემდეგ კარვის უფროსი ყველას თავის ცხვარს უბრუნებდა (მასალა აღებულია სამეგრელოს სოფელ ჯვარის მცხოვრების, გუსარ ციმინტიას ნაამბობიდან).
საქართველოს ყველა კუთხეში კარგად ჰქონიათ შესწავლილი შინაურ ცხვოველთა თვისებები. საინტერესოა ქართლში (სოფელი ყარაღაჯი) მცხოვრები ზაქარია დემეტრაშვილის ნაამბობი, რომელიც ეთნოგრაფებს უზიარებდა თავის გამოცდილებას: „ზოგი ცხვარი არ არის საყოლი, არ უნდა შეინახო. კაი საყოლ ცხვარს ვეძახით კაი მატყლის ცხვარს. კაი ჯიშის რომელიც არის, იმას მატყლი გრძელი აქ, დიდი, ის არის კარგი. რომელსაც პატარა, კუტა, ფაცახი მატყლი აქ, იმას ვეძახით უვარგისსა. ფაცახს ხმარობენ ლოგინისათვის. სახელებს ვეძახით ცხვარსა, როცა ვაჭმევთ შემოგვხედავს მაშინვე, ხელზე იცქირება. ეს არის ცხვარსა ენა არ აქ, ისე მომგებიანია ცხვარი, როგორც რომ გულთმისანი ისეთია. ვერ ამბობს, ისე კი სულ ყველაფერი იცის, როდის რა უნდა მოხდეს _ თოვლი როდის უნდა მოვიდეს, რო მოღრუბლულია. ქურდი როდის უნდა მოვიდეს, ირევიან ერთმანეთშია, ვერ ამბობს და ფრთხება, და როდესაც ჩვენ ბინაში ვართ და უდგევართ ცხვარსა, ავდგებით ჭრაქს ავანთებთ და უვლით გარშემო, ვეძებთ რა არის. თუ მგელი მოდის, ადგება ცხვარი, რევას დაიწყებს და სირბილსა“.
ბევრი კარგი, საინტერესო გადმოცემა არსებობს ცხენის შესახებ. ჩვენმა წინაპრებმა, როგორც ჩვენს ხელთ არსებული მასალებიდან ჩანს, ბევრი რამ იცოდნენ ცხენის ჯიშების, თვისებების, მოშენების, კვების, მკურნალობის, გახედნის თუ გამოყენების შესახებ. ამჯერად შევეხებით მხოლოდ ერთ დამახასიათებელ ტრადიციას ცხენის გახედნისა და გაწვრთნის შესახებ. სამტრედიის რაიონის სოფელი პატარა ეწერის მკვიდრის – ტარასი კახიანის ნაამბობიდან: „ცხენის წვრთნის ხელოვნებას ხუროობას ანუ მხედრობას ვუწოდებთ, თვითონ მწვრთნელს კი მხედარს“, როდესაც კვიცი სამი წლის გახდებოდა, დაადგამდნენ უნაგირს. ის ექვს თვეში შეეგუებოდა მხედარს. ამის შემდეგ „ჩვენ მას გავულახავდით ტუჩს, ისე გავლახავდით, რომ ჩარბები თითქმის ლაგამით ჩაეხეოდა. ჩარბს ჩვენ უწოდებთ ცხენის ტუჩის ბოლო ნაწილს, სადაც ლაგამი ედება. ტუჩებს მათრახის ტარით დაუჩეჩქვამდით. შემდეგ გავუშვებდით და მივცემდით თავისუფლებას. ასე იყო ექვსი თვე, სანამ ტუჩები და ჩარბები არ მოურჩებოდა. შემდეგ დაიწყებოდა ხედნა. მასთან შეიძლებოდა თამაშის სწავლება, გაჭენება, გადახტომა. ცხენს თამაშს შევასწავლიდით ექვსი თვის განმავლობაში. გაჭენებას პირველად ვასწავლიდით. მეოთხე წლიდან დაწოლას ვასწავლიდით“. შემდეგ ცხენს ასწავლიდნენ, როგორ უნდა გაჰყოლოდა პატრონს უკან ისე, რომ მას აღვირი არ სჭეროდა ხელში. ამისათვის ხშირად აჭმევდნენ შაქარს. როცა პატრონს უნდოდა ცხენი უკან გაჰყოლოდა, ის ცხენს აღვირს კისერზე გადაუგდებდა, დაანახებდა შაქარს, წავიდოდა და ცხენიც თან მიჰყვებოდა. „ამას გახედვნის შემდეგ ვწვრთნიდით“.
ცხენისათვის გადახტომა რომ ესწავლებინათ, ჯერ პატარა თხრილს გააკეთებდნენ, მასზე ახტუნებდნენ, შემდეგ უფრო დიდ თხრილს აკეთებდნენ და იმაზე გადახტომას ასწავლიდნენ, როცა ამასაც კარგად შეძლებდა, შემდეგ თხრილს ადიდებდნენ. „ცხენი უნდა გადამხტარიყო ოთხ არშინზე მაინც“ (ერთი არშინი – 71,12 სმ), ცხენს, ასევე, ჭიდაობას ასწავლიდნენ.
ამ მიზნით სამ კონა ჩალას ფეხზე დააყენებდნენ და ერთმანეთს მიაყრდნობნენ, შემდეგ გამოაჭენებდნენ ცხენს და დაატაკებდნენ, ცხენი ჩალას გადალახავდა და „გათამამდებოდა, გული მიეცემოდა“. ამას იმეორებდნენ რამდენიმეჯერ. შემდეგ დააჭიდებდნენ სუსტ ცხენს, რომ „ეს სუსტი ცხენი გაელახა, ემჯობინა და გათამამებულიყო. შემდეგ დავაწყებინებდით ჭიდაობას შეჯდომის დროს და ცხენის ფალავნობისას, ჭიდაობის დროს როგორც ადამიანს, ისე ცხენს მოუვა გული, თუ გული მაგარი გამოუყვებოდა“.
ხალხში დიდი ავტორიტეტით და მოწონებით სარგებლობდნენ გამრჯე, მოწინავე მეცხოველეები, რომელთა შესახებ სახოტბო ლექსები და თქმულებები იქმნებოდა, სადაც ჩანდა მათი შრომის, გამჭრიახობის და სიმამაცის მაგალითები.
მთხრობელი, ზემო ქართლის სოფელ დირბიდან 1935 წ. სტეფანე ჯოჯიშვილი ეთნოგრაფებს უყვებოდა ერთ-ერთი მოწინავე, გაბედული და შრომისმოყვარე მეღორე გიორგი აფთიაშვილის შესახებ. მას ჰყოლია „ღორების დიდი ფარა“ (კოლტი). განთქმული ყოფილა თავისი საქმიანობით, ამიტომ მის შესახებ ხალხს ლექსებიც შეუქმნია:
„გიორგი აფთიაშვილი შევარდენია ტყისაო,
დილაზე ადრე ადგება, ჩაუდის წყლის პირებსაო,
ერთი კლდე წამოწოლილა, ბელაქანია ძევსაო,
დევებს უნთიათ სანთელი, ერთმანეთს შეხედესაო,
მოდი ეს ბიჭი დავახრჩოთ, ამბავს ვინ მიუტანსაო,
გიორგიმ ღორი აშალა, დააკრა ფერდი ძირსაო.
ჭერეთხევში რომ ჩარეკა, ხარგალა დადგა ხისაო.
მოჯამაგირემ შეხედა, ფიცი თქვა მეუფისაო:
გუშინ რომ ტყეში ვიყავი, ნავალი ვნახე მტრისაო.
გიორგიმ უთხრა: ვაი შე გლახა, შე წუწკო,
ვაი შენ გიორგისაო, დაუჩოქე და ვესროლე
მოვარტყი გულისპირსაო.
მექომაგე ეუბნება გიორგის:
მაგ თოფის ამბავი ვიცი, უცებ დაუცემდა ძირსაო.
გიორგი ეუბნება: მანგლისს რომ საყდარი არის ნაშენი
ქვიტკირისაო, იქ რომ ლეკები აწყვია, ნახიან გიორგისაო.
დაუღრენია პირები, პირს მატლი ამოსდისაო“.
ქიზიყში (სოფელი ქვემო მაჩხაანი) მოპოვებული მასალებიდან ჩანს, რომ ტრადიციულად მოხარშული ან შემწვარი ფრინველი შემდეგნაირად უნდა დაჭრილიყო (თავს დაკვლის დროს აჭრიდნენ, ფეხებს გაპუტვის დროს): ჯერ კისერს მოაჭრიდნენ, მერე ფრთებს ცალკე ან მხრითურთ და შემდეგ აჭრიდნენ ფრთასა და მხარს, „მერმე გულისპირი ამოეჭრება, შემდეგ მხრის კისერი ამოეჭრება, დარჩება კურტუმი მთელი ხერხემლით. კუჭი, ღვიძლი და გული ამოშიგვნაშივეა ამოღებული და თავსა და ფეხებთან არის. ამ წვრილ ნაჭრებს ალუხ-მალუხს ეძახიან“, – უყვებოდა ანა მენთეშაშვილი ეთნოგრაფებს.
აქვეა ჩაწერილი ხალხური ლექსი, რომელიც საქართველოს თითქმის ყველა კუთხეშია ცნობილი მცირეოდენი შეცვლილი ვარიანტებით. ქიზიყში ეს ლექსი ასე ჟღერს:
„ქათმისა მიყვარს ენაო, მაღლიდან გადმოფრენაო,
მხარ–ბარკალ–კურტუმ–კისერი, ცოტა რამ საწიწკარაო.
თუ საჭმელსაც მე მიბოძებთ, ისიცა ჩემთვის კმარაო.
კომში, კომში, კომალა, კომში გადმომიყარა.
თინამ დაკლა ქათამი, არ მაჭამა ბარკალი,
ღმერთო იმას გაუწყვიტე კრუხ–ჭუჭულა – ქათამი“
მართალია, მართალია. ნეფემ დაკლა ქათამია,
მე არ მომცა ბარკალია, ღმერთო იმას გაუწყვიტე
კრუხ–ჭუჭულა ქათამია“.
საინტერესო ეთნოგრაფიული მასალაა მოცემული აკად. ივ. ჯავახიშვილის რედაქტორობით გამოცემულ წიგნში „მასალები საქართველოს შინამრეწველობისა და ხელოსნობის ისტორიისათვის“. მასალა ჩაწერილია 1935 წელს ქარელში. ვინმე მოსე კაკიაშვილი ჰყვება, რომ ებრაელებში იკვლება „ხარი, ძროხა, კამეჩი, თხა, ცხვარი“. მათ კლავს ხახამი. მას „ალმასის დანა აქვს განსაკუთრებული, თხისა ცალკეა, ძროხის, კამეჩის, მხვილფეხასი ცალკეა, ფრინველისა ცალკეა, სამად იყოფა რა“.
„დაკლამს და შეამოწმებს: თუ ვარგა ებრაელებს, თუ არა ქართველებს; მარტო ფილტვიდანა სინჯამს: თუ ფეცხალზე მიკრული აქ, გავბერავ იმ ფილტვსა, თუ გაუვიდა სული უარგისია, თუ არადა ვარგისია. ჩვენ ვჭრით ორად: უკანა ნაწილს ვყიდით ქრისტიანებში, წინა ნაწილს – ებრაელებში“.
მოტანილი ციტატიდან კარგად ჩანს ქართველ ებრაელთა ტრადიცია. მათი ტრადიციისათვის დამახასიათებელია ის, რომ ჭამენ მხოლოდ ხახამის მიერ დაკლული ცხოველისა და ფრინველის ხორცს და ისიც არა მთლიანად, ნაწილს (კერძოდ, უკანა ნაწილს ისინი უვარგისად თვლიან და ქართველებზე ჰყიდიან და საერთოდ ქრისტიანებზე).
ხალხის სამეურნეო საქმიანობასა და ცხოვრებასთან დაკავშირებული იყო ბევრი სხვადასხვა თქმულება. ეს თქმულებები უმეტესად ეხებოდა მეცხოველეობას და უფრო ხშირად მეცხვარეობას.
ერთ-ერთი თქმულება ჩაწერილია ერწო-თიანეთის სოფელ მარგანეთში. მთხრობელი ამ სოფლის მკვიდრი პავლე ობგაიძეა, რომლის მამა მოსე „დიდი მესაქონლე“ ყოფილა: ერთი საწყალი კაცი ცხვრის პატრონს მოჯამაგირედ დაუდგა ოთხი წლის ვადით. შეთანხმებით, მოჯამაგირისთვის მას უნდა მიეცა ყველა ის ჭრელი ბატკანი, რომელიც ამ ცხვარში დაიბადებოდა. გავიდა სამი წელი და ჭრელი ბატკანი არ გაჩნდა. ერთ ღამეს მოჯამაგირეს ვიღაცამ სიზმარში ჩუმად უთხრა ყურში – კაჭაჭი დაფქვი, მარილში აურიე და აჭამე ყოჩსა და დედალ ცხვარს, სანამ ყოჩი დედალ ცხვარში გაერევაო – დაახლოებით სექტემბრის 18 – 20 რიცხვებში. მწყემსიც ასე მოიქცა. იმ წელს ბატკანი თითქმის სულ ჭრელი გამოვიდა. ცხვრის პატრონი იძულებული იყო პირობა შეესრულებინა.
უდედო ბატკანი ბღაოდა, დედას ეძახდა. მოჯამაგირემ შუაზე გაჰყო ბატკნები, ერთ ნაწილს ერთი მხრიდან შემოატარებდა მთას, მეორეს _ მეორე მხრიდან, როცა ბატკნები ერთმანეთს შეეყრებოდნენ, ერთმანეთი დედები ეგონათ და წყნარდებოდნენ.
ასე გადააჩვია მოჯამაგირემ დედებს ბატკნები. ბატკნები ბალახის ძოვასაც შეეჩვივნენ. შემოდგომაზე ყოფილ მოჯამაგირეს სტუმრად მისი ყოფილი პატრონი ეწვია. ნამოჯამაგირალმა ბატკანი დაუკლა. ბატკანს იმდენი ჩობალი (მუცლის ქონი) ამოუვიდა, თავზე რომ გადაიფარა მუხლებამდე ჩამოსწვდა. ყოფილ პატრონს გაუკვირდა, ნამოჯამაგირალმა კი უთხრა: „დილას კურდღელი ამოფრინდა ღელიდან და ბატკანი დამიფრთხო, თორემ კოჭებამდე უნდა დამწვდომოდაო“.
საინტერესოა ლეჩხუმში (ცაგერის რაიონი, სოფ. ღვირიში) მცხოვრები მთხრობელების (ლევან ხეცურიანი 100 წლის და ბიჭინა ჩხეტიანი _ 98 წლის) ჩაწერილი მასალაც, რომელიც ეხება, ძველისძველ თქმულებას და მასთან დაკავშირებულ ხალხურ ტრადიციასაც: დიდმარხვის მეორე დღეს იხსენიებდნენ შავი ორშაბათის სახელით,^ამ დღეს საჭმელს საღამომდე არავინ შეჭამდა, არც რკინის იარაღის (ხმალი, ნამგალი, ნაჯახი, წალდი, თოხი, ბარი და ა.შ.) ხმარება შეიძლებოდა. მთელ დღეს საღამომდე ატარებდნენ სიმღერასა და ცეკვა-თამაშში. საღამოს ქალები დაახვედრებდნენ „ტაბლას და ღვინო-სალოცავს. „ასაკით ყველაზე უფროსი ქალი გატეხდა პურს, თითო ლუკმას ჩაასველებდა ღვინოში და დაურიგებდა ყველას“. ეს დღე ნადირივით არისო, ვიტყოდით. საკლავს პირს შევუხვევდით, ნადირის პირი შეკვრა იყო ეს _ პირი რომ არ მოეკიდა საქონლისთვის. ეს ტრადიცია დაკავშირებული ყოფილა, როგორც ამას მთხრობელები ყვებიან, ერთი გადმოცემიდან, რაც ადრე მომხდარა – „ერთ დროს გველეშაპი ყოფილა ტვიშში (სოფელია ლეჩხუმში), თურმე ის ურჯულო წყალს დარაჯობდა. მეტი წყალი არ ყოფილა ახლო – მახლო. თუ ბოშს (ბავშვს) არ მიუყვანდნენ, ისე წყალს არ მისცემდა არავის და საქონელსაც უნადგურებდა, თურმე სოფელს. ვინმე ჟივჟიას შვილს – ვაჟიას გადაუწყვეტია გველეშაპის მოკვლა. ხმლით მისულა გველეშაპთან მაშინ, როცა ის ბავშვის გადაყლაპვას აპირებდა და ხმლის უძლიერესი დარტყმით მოუკლავს და მერე სულ აუჩეხია: „შევიდა თურმე ვაჟინა შვილი, მამას ჟივჟია რქმევია მისას. ასეა და მართალიცაა, ეიჩემა შვილმა, რომ უნდა მოვკლა მაგი მხეციო. მოუყვანეს ბოში და უნდა შეყლაპოს, რომ ვაჟინამ დოუძახა, ვერ გადაყლაპამო! მოუქნია ხმალი და შემოკრა. დაკრა ზურგზე და სულ აჩეხა, ეს იყო ტვიშში „ახლაც სისხლი ცხია იქ სულ ქვებს: შავ ორშაბადს მაგიტომ ვეტყვით და ვლოცულობთ ვაჯინა და… ჟივჟიას… ჟივჟიას და მის შვილ ვაჟინას შეუნდოს! იტყოდა, რომ ილოცებდა უფროსი კაცი. ყველა ვიტყოდით: შეუნდოს-თქო და გავტეხდით ტაბლას“.
წინაპართა გადმოცემით, ყველა ოჯახს ჰყავდა ფუძის ანგელოზი. ფუძის ანგელოზად მოიაზრებოდა გველი, მას ფუძის გველს ან ალალ გველს უწოდებდნენ. იგი სახლის საძირკველში ბინადრობდა და ოჯახის მფარველად ითვლებოდა. Mმას იცავდა ბოროტებისაგან. ოჯახის სიუხვეც მასზე იყო დამოკიდებული. მათ ეს გველი არ უნდა განერისხებინათ, წინააღმდეგ შემთხვევაში სასჯელი არ ასცდებოდათ. მისი განრისხების შემთხვევაში სასჯელის თავიდან ასაცილებლად ოჯახს გამოსასყიდი უნდა გადაეხადა. კახეთში იცოდნენ ფუძის ანგელოზის – გველის სუფრა. მას „დედა მდებიარის“ სუფრასაც უწოდებდნენ. ასეთი სუფრის გასაწყობად ყიდულობდნენ იხვს, რომელსაც ეზოში კლავდნენ. ზოგჯერ ქათამსაც და ცხვარსაც სწირავდნენ.
სუფრის ირგვლივ საკმეველს აკმევდნენ, სანთელს ანთებდნენ და სამჯერ წარმოთქვამდნენ ლოცვას: „ფუძის ანგელოზო, შენი სახელი დალოცვილია. თუ ვინმეს რაიმე უნებლიე ისე გაუკეთებია, როგორც წესი არ არის, აპატიე და მიუტევე.” ფუძის ანგელოზის სუფრაზე მოჰქონდათ ზედაშე (მიცვალებულის სახელზე შეთქმული ღვინო).
ფუძის გველის მოკვლა არავის ეპატიებოდა, რადგანაც მას მოჰყვებოდა ოჯახის გაუბედურება.
ფუძის ანგელოზის რწმენა საქართველოს მეზობელ ხალხშიაც გვხვდება.
მსგავსი გადმოცემები, რომლებიც თქმულებების თუ ლეგენდების სახით შემორჩა და რომლებიც მეტად თუ ნალებად ასახავს სინამდვილეს ჩვენი წინაპრების ცხოვრებიდან ბევრია, მაგრამ ამჯერად მათზე აღარ შევჩერდებით.
ჯემალ სვანიძე,
ლევან თორთლაძე