დედა ფუტკრის ინსტრუმენტული განაყოფიერების [1] მნიშვნელობა თანამედროვე მეფუტკრეობაში

დღევანდელ მეფუტკრეობაში როგორც სელექციის, ასევე დედა ფუტკრების ხელოვნურად მიღების (გამოყვანის) დროს ერთ-ერთ ყველაზე მთავარ სირთულეს წარმოადგენს შეწყვილების კონტროლი, რადგან ბუნებრივად ეს პროცესი ჰაერში მიმდინარეობს, 10-დან 30 მეტრ სიმაღლეზე და საშუალოდ საფუტკრიდან 2-10 კმ. რადიუსში.

ამ მოვლენის ბიოლოგიური არსი იმაში მდგომარეობს, რომ მაქსიმალურად შემცირდეს ახლონათესაური კავშირის შესაძლებლობა.

გარდა იმისა, რომ ჩვეულებრივ პირობებში თითქმის შეუძლებელია შეწყვილების პროცესში მონაწილე მამალი ფუტკრის წარმომავლობის დადგენა, დედა ფუტკრების საქორწინო გაფრენას ხშირად ახლავს მათი დაკარგვის შემთხვევები. ეს პრობლემა კიდევ უფრო მწვავედ დგას იმ რეგიონებში, სადაც ხშირია გაზაფხულის არახელსაყრელი და გაუწონასწორებელი ამინდები. შეწყვილებაზე კონტროლის დღეისათვის არსებული მეთოდები, რომელთა შორის აღსანიშნავია ამ მიზნით სპეციალური კუნძულების გამოყოფა, მაინც ვერ იძლევა სიწმინდის 100% გარანტიას, მაშინ, როცა ინსტრუმენტული განაყოფიერებული დედების მიღების ტექნოლოგია გამორიცხავს ზემოთ ჩამოთვლილ პრობლემებს.

მეფუტკრეობაში დედა ფუტკრის ინსტრუმენტული განაყოფიერების ტექნოლოგიის გამოყენება საშუალებას იძლევა მივიღოთ მთელი რიგი მნიშვნელოვანი უპირატესობები:

• აუცილებელი არ არის დედების გამოსაფრენად შეიქმნას სპეციალური, სრულფასოვანი განაყოფი ოჯახები – განაყოფიერების ეტაპზე საკმარისია მიკრონუკლეუსების, ასევე სხვადასხვა ენტომოლოგიური გალიების (იაშინსკის გალია) გამოყენება, რომელთა შექმნისათვის დაახლოებით 8-10-ჯერ ნაკლები ფუტკარია საჭირო. წარმატებით გამოიყენება ასევე დედების შენახვის ტექონოლოგია სპეციალურ გალიებში აღმზრდელ ოჯახებში (როგორც განაყოფიერებამდე, ასევე მის შემდგომ);[2]
• პროცესი ხორციელდება გარემო პირობებისგან დამოუკიდებლად, ოპტიმალურ ვადებში;
• გამორიცხულია გაფრენის დროს დედების დაკარგვა (ხელოვნურად იზღუდება გაფრენის შესაძლებლობა);
• ცნობილია როგორც დედის, ასევე მამის წარმომავლობა, რაც საშუალებას იძლევა მივიღოთ გარკვეული ნიშან-თვისებების მქონე შთამომავლობა;
• დღეისათვის, ფუტკრის მასობრივი მეტიზაციის ფონზე, მხოლოდ აღნიშნული ტექნოლოგიის გამოყენებითაა შესაძლებელი წმინდა ჯიშის ფუტკრის გამრავლება. ამასთან, არ არის საჭირო სპეციალური, იზოლირებული შეწყვილების პუნქტების მოწყობა.
• შესაძლებელია მამლის ხარისხის და სპერმის რაოდენობის კონტროლი, რაც ძალიან მნიშვნელოვანია ვაროატოზის მომატებული დონის ფონზე. როგორც ცნობილია ტკიპა Varroa destructor პირველ რიგში სამამლე ბარტყს აზიანებს, რის შედეგადაც მამალი ფუტკარი უმეტეს შემთხვევაში გამრავლების კუთხით არასრულფასოვანია.

როგორც ზემოჩამოთვლილიდან ჩანს, ინსტრუმენტული დათესვლის ტექნოლოგიის დანერგვა მეფუტკრეობის პრაქტიკაში ყველა მიმართულებით მომგებიანია საფუტრკის პროფილის მიუხედავად. სამწუხაროდ ჩვენს ქვეყანაში აქტიურად ჯერ კიდევ არ გამოიყენება მსგავსი ტექნოლოგია, რაც საგრძნობლად გააფართოვებდა სასელექციო შესაძლებლობებს და ქართულ მეფუტკრეობას მისცემდა მაღალხარისხიანი დედა ფუტკრების წარმოების საშუალებას.

ინსტრუმენტული განაყოფიერების ისტორიიდან

უკვე 200 წელიწადზე მეტია, რაც ადამიანმა გააცნობიერა დედა ფუტკრის ხელოვნური განაყოფიერების მნიშვნელობა. პირველი მცდელობები ამ მხრივ Reaumur-მა განახორციელა, ჯერ კიდევ 1740 წელს, რომელმაც დედები მამლებთან ერთად მინის ჭურჭელში მოათავსა. ამის შემდეგ, Huber-მა (1789-1791 წ.წ.), მრავალმხრივი დაკვირვებების შემდეგ დაადგინა დედების სკის გარეთ განაყოფიერების ფაქტი, ხოლო უფრო მოგვიანებით სცადა ხელოვნურად მისი განხორციელება, რისთვისაც წინასწარ აღებული მამლის სპერმა სპეციალური ფუნჯის საშუალებით შეჰყავდა დედა ფუტკრის გახსნილ სანესტრე კამერაში. სამწუხაროდ, ვერც ერთმა ზემოჩამოთვლილმა მეთოდმა დადებითი შედეგი ვერ აჩვენა.

უფრო მოგვიანებით, XIX საუკუნის ბოლოს და XX საუკუნის დასაწყისში მსოფლიოს მრავალი მეცნიერი ცდილობდა მამლებთან ერთად დედების იზოლაციას სხვადასხვა მოცულობის შენობაში. ეს მცდელობებიც კრახით მთავრდებოდა. ზოგიერთი ცპეციალისტი (Demaree, 1881; Shuck, 1882) ცდილობდა დედა ფუტკრის მიბმას გრძელ ძაფზე. ჯერ კიდევ 1868 წელს, Kochler-მა პირველად გამოიყენა ე.წ. „ღამის შეწყვილება“ – მამლების და დედების გასაფრენად გამოშვება საღამოთი, როცა სხვა ოჯახების მამლები უკვე აღარ დაფრინავენ. აღნიშნულმა მეთოდმაც მნიშვნელოვანი წარმატება ვერ მოიტანა. იყო მცდელობები განეხორციელებინათ ე.წ. „ხელოვნური შეწყვილება“, რომელიც ბუნებრივის იმიტაციას წარმოადგენდა. დედის წინასწარ გახსნილ სანესტრე კამერაში შეჰქონდათ მამლის მოჭრილი კუპულატიური ორგანო სპერმასთან ერთად. მსგავსი ექსპერიმენტებიც უარყოფითი შედეგებით სრულდებოდა.

1915 წელს, ინგლისელმა მეცნიერმა Bishop-მა დედა ფუტკრის სასქესო ორგანოში ჩვეულებრივი შპრიცის საშუალებით მოათავსა მამლის სპერმა. აღნიშნულმა მეთოდმა დადებითი შედეგი ვერ გამოიღო, თუმცა Bishop-მა გააგრძელა დედა და მამალი ფუტკრის სასქესო ორგანოების კვლევა.

1920 წელს მან დაადგინა ვაგინის ჩამკეტის არსებობა, რომელიც იცავს კენტი კვერცხგამტარის შესასვლელს. დადგინდა, რომ სპეციალური მექანიკური საშუალებების გარეშე, შეუძლებელი იყო განაყოფიერების განხორციელება. სწორედ ამ ფაქტის გამო მთელი მსოფლიოს მეცნიერები ნაცვლად „ხელოვნური განაყოფიერებისა“ მივიდნენ უფრო ვიწრო, „ინსტრუმენტული განაყოფიერების“ ცნებამდე, რომელიც ითვალისწინებს წინასწარ მომზადებული სპერმის შეყვანას დედის გახსნილ სანესტრე კამერაში სპეციალური მოწყობილობების საშუალებით.

ითვლება რომ პირველად, წარმატებული ინსტრუმენტული განაყოფიერება განახორციელა ამერიკელმა მეცნიერმა L. Watson-მა, 1927 წელს. ამ მიზნით შექმნა სპეციალური აპარატი, რომლის საშუალებითაც ახდენდა სპერმის შეყვანას დედა ფუტკრის სასქესო ორგანოებში. Watson-ის აპარატზე დედა თავსებოდა ანესთეზის (რადგან ანესთეზიის პრაქტიკა არ არსებობდა) გარეშე. სანესტრე კამერის გახსნა ხდებოდა პინცეტის, ხოლო სპერმის შეყვანა სპეციალური შპრიცის მეშვეობით.

პროფ. Watson საკუთარ აპარატზე ახორციელებს ინსტრუმენტული განაყოფიერების პროცედურას (1927 წ.).[3]

აღნიშნული პერიოდიდან იწყება ინსტრუმენტული განაყოფიერების აპარატების დახვეწა-გაუმჯობესებაც. ამ საქმეში დიდი წვილი აქვთ შეტანილი ამერიკელ მეცნიერს, W. Nolan-ს (1937 წ.), ასევე G.Laidlaw-ს (1944 წ.). სწორედ G. Laidlaw, მრავალრიცხოვანი ექსპერიმენტების შემდეგ მივიდა დასკვნამდე, რომ ანესთეზიისთვის საუკეთესო იყო Co2-ის გამოყენება.

G.Laidlaw-ს აპარატი Mackensen-ის შპრიცით[4]

განსაკუთრებით აღსანიშნავია მეცნიერების, O. Mackensen-ის და W.Roberts-ის წვლილი ინსტრუმენტული განაყოფიერების აპარატების გაუმჯობესებაში. სწორედ მათ მიერ შექმნილი აპარატი და კონსტრუქციული პრინციპი წარმოადგენდა XX საუკუნის II ნახევარში წარმოებული თითქმის ყველა აპარატის საფუძველს. აღნიშნული მეცნიერების მიერ შემოთავაზებული იქნა კაპილარული ნემსის დიამეტრის ახალი სტანდარტი, ნაცვლად 0,5-0,6 მმ-სა, 0,25 მმ, რამაც უზრუნველყო სპერმის შეყვანა პირდაპირ კენტ კვერცხგამტარში.

აპარატების გაუმჯობესებაში თავისი წვლილი შეიტანეს გერმანელმა მეცნიერებმა F. Ruttner-მა, H. Schneider-მა, P. Schley-მ.  უნდა აღინიშნოს, რომ დღეისათვის Peter Schley-ს მიერ დამზადებული მოდელი ერთ-ერთ საუკეთესოდ ითვლება.

Schley-ს აპარატი[5]

განსაკუთრებულად აღსანიშნავია პოლონელი მეცნიერების როლი ინსტრუმენტული განაყოფიერების საქმეში. მათმა შრომებმა ბევრი რამ შეცვალა და დააზუსტა. დღეისათვის პოლონეთს მსოფლიოში წამყვანი პოზიცა უკავია დედა ფუტკრების ინსტრუმენტული განაყოფიერების მხრივ. პოლონელი მეცნიერებიდან აღსანიშნავია Z. Jasinski, J. Woyke, K. Loc, J. Grabski.

Woyke თამამად შეიძლება ჩაითვალოს ინსტრუმენტულიდათესვლის სფეროში არსებული დღევანდელი მიღწევების მამამთავრად. 

მოამზადა ვახტანგ კახნიაშვილმა, მეფუტკრე

 

[1] უფრო მართებულია გამოვიყენოთ სიტყვა „დათესლვა“. ბუნებრივად ან ხელოვნურად (ინსტრუმენალუტად), მამალთან შეწყვილების პროცესის დროს ხდება დედა ფუტკრის დათესლვა, რაც გულისხმობს დედა ფუტკრის მიერ მამალი ფუტკრის სპერმის შეგროვებას ჯერ კვერცხგამტარებში, ხოლო შემდეგ მის მიგრაციას უკან, სპერმათეკაში. გარკვეული პერიოდის შემდეგ, დედა ფუტკრის ორგანიზმში ხდება მომწიფებული კვერცხის განაყოფიერება. შესაბამისად, ნაყოფიერდება არა უშუალოდ დედა ფუტკარი, არამედ კვერცხი. მიუხედავად ამისა, ვინაიდან მეფუტკრეებში უკვე დიდი ხანია დამკვიდრებულია სიტყვა „განაყოფიერება“, ჩვენც ამ სიტყვას გამოვიყენებთ.

[2] სტატიისთვის გამოყენებულია მასალები შემდეგი ბეჭდური ლიტერატურიდან: «Инструментальное осеменение маток в селекции и разведении пчёл», Богомолов К.В., Бородачев А.В., Грабски Е., Бородачев А.В., 2018 г; «Инструментальное осеменение пчелиных маток», Ф. Руттнер, 1975 г.

[3] https://sassafrasbeefarm.wordpress.com/tag/dr-lloyd-r-watson/

[4] https://chestofbooks.com/animals/bees/Insemination/Laidlaw-Apparatus-And-Method.html

[5] https://www.besamungsgeraet.de/__en/insemination-instruments/