ზანდური, გვაწა ზანდური და შავფხა – ქართული ხორბლის გენეტიკური საგანძური

საქართველო ერთ-ერთი უძველესი აგრარული ქვეყანაა. ჩვენი მიწა მსოფლიოში  ხორბლის მოშენების ერთ-ერთ პირველ კერად ითვლება, სადაც ჯერ კიდევ 7 ათასი წლის წინათ ადამიანი ხორბლის პირველ ფორმებს ამუშავებდა.

ეს მდიდარი მემკვიდრეობა საქართველში დღესაც დაცულია: ზანდური, გვაწა ზანდური და შავფხა არა მხოლოდ პურის ეროვნული სიმბოლოებია, არამედ სამეცნიერო თვალსაზრისითაც უნიკალური გენეტიკური რესურსებია.

ზანდური – ქართული ენდემური ხორბალი

ზანდური უძველესი ტეტრაპლოიდური ხორბალია (Triticum carthlicum Nevski), რომელიც ბუნებრივად და ისტორიულად მხოლოდ საქართველოს ტერიტორიაზე იყო გავრცელებული. სწორედ ამიტომ იგი ქართული ენდემური სახეობად მიიჩნევა.

მისი მარცვალი გამორჩეულია მაღალი ცილის შემცველობით (13-17%), ძლიერი გლუტენით და გამძლეობით რთული კლიმატური პირობების მიმართ. ათასწლეულების განმავლობაში ზანდურს სიცოცხლისუნარიანობა სწორედ ამ თვისებებმა შეუნარჩუნა.

ზანდურისგან მომზადებული პური გამოირჩევა განსაკუთრებული არომატითა და ფაქიზი სტრუქტურით. დღეს ზანდური აღიარებულია როგორც საქართველოს ბიომრავალფეროვნების ეროვნული სიმდიდრე, რომლის გენეტიკური რესურსის შენარჩუნება მნიშვნელოვანია როგორც მეცნიერებისთვის, ისე მომავალი თაობების სასურსათო უსაფრთხოებისთვის.

გვაწა ზანდური – ენდემურ ზანდურიდან გამოყვანილი ჯიში

„გვაწა ზანდური“ ზანდურის ერთ-ერთი უძველესი ფორმაა. ის ქართული ენდემური ხორბლის შიგნით ჩამოყალიბებული ადგილობრივი ჯიშია, რომელიც გამოირჩევა გამძლეობით გვალვისა და მავნებლების მიმართ. მისი ღერო შედარებით მაღალია, თავთავი — მკვრივი და გრძელწინაგვერდებიანი, მარცვალი კი — მკვრივი და კვებით ღირებულებით მდიდარი. ფერმერები აღნიშნავენ, რომ გვაწა ზანდურიდან გამომცხვარი პური განსაკუთრებული სურნელითა და გემოთი გამოირჩევა.

დღეს ეს ჯიში მხოლოდ ტრადიციის შენარჩუნებისთვის კი არა, არამედ ბიოლოგიური გამძლეობის გენური ფონდია, რომელიც ახალ სელექციურ პროგრამებში აქტიურად გამოიყენება.

შავფხა – ტრადიციული ქართული ჯიში

შავფხა წარმოადგენს საქართველოსთვის დამახასიათებელ, მაგრამ უფრო ფართო ტიპის ტრადიციულ ხორბლის ჯიშს (Triticum aestivum subsp. vulgare). იგი ფართოდ იყო გავრცელებული მთიან რეგიონებში, განსაკუთრებით კახეთსა და თუშეთში.

შავფხას ახასიათებს მუქი შეფერილობის თავთავი, გამძლეობა ქარებისა და თოვლის მიმართ და შესანიშნავი პურცხობის თვისებები. იმის მიუხედავად რომ იგი მეცნიერულად ენდემად არ ითვლება, შავფხა მჭიდროდ უკავშირდება საქართველოს ენდემურ ჯგუფებს და ჩვენს მარცვლოვან კულტურათა ტრადიციას.

🔹 ნიადაგი და კლიმატი:
ზანდური და გვაწა ზანდური კარგად ხარობს საშუალო და სუსტად ნეიტრალურ ნიადაგებზე. განსაკუთრებით გამძლეა გვალვისა და ცივი ზამთრის მიმართ, რაც საშუალებას აძლევს ფერმერებს მოიყვანონ იგი მაღალმთიან ზონებშიც (კახეთის მთიანეთში, მესხეთში, რაჭა-ლეჩხუმში).

🔹 თესვის ვადა:
სასურველია დათესვა ოქტომბრის შუა რიცხვებიდან ნოემბრის დასაწყისამდე. ზამთრის პირობებში ზანდური კარგად იტანს ყინვებს −18°C-მდე.

🔹 თესლის ნორმა:
დაახლოებით 180-200 კგ თესლი ჰექტარზე. თესვის სიხშირე დამოკიდებულია ნიადაგის ხარისხზე.

🔹 მოსავლიანობა:
მოსავლიანობა საშუალოდ 2.5–3.5 ტონა/ჰა ფარგლებში მერყეობს, მაგრამ მაღალი ხარისხის მარცვალი და ცილის უხვი შემცველობა შედარებით  დაბალმოსავლიანობას ანაზღაურებს, რადგან მისი ფქვილისგან გამომცხვარი პური მსუყე და მაწიერია.

🔹 სარგებელი:
ზანდურის მარცვალი იძლევა განსაკუთრებული ხარისხის პურსა და მაკარონის ფქვილს. იგი მდიდარია მიკროელემენტებით (Fe, Zn, Mg), ამინომჟავებით და დიეტურად სასარგებლო ბოჭკოებით.

🔹 აგროეკოლოგიური უპირატესობა:
ზანდური და მისი ფორმები კარგად იტანენ ორგანულ მეურნეობაში მინერალური სასუქების გარეშე მოყვანას, ამიტომ ითვლება  ბიომეურნეობისთვის და ეკოლოგიური პროდუქციის წარმოებისთვის შესაფერისად.

• იცით თუ არა, რომ ზანდურის მარცვალი ნაპოვნია შულავერის ნეოლითურ ნამოსახლარში, რომელიც თარიღდება ძვ.წ. VI ათასწლეულით? ეს აღმოჩენა ამტკიცებს, რომ საქართველოში ხორბლის მოშენება ჯერ კიდევ კაცობრიობის კულტურული ფორმირების ადრეულ ეტაპზე დაიწყო.
• ზანდური შეტანილია FAO-ს (გაეროს სურსათისა და სოფლის მეურნეობის ორგანიზაციის) ადგილობრივი გენეტიკური რესურსების სიაში, როგორც უნიკალური და საფრთხის ქვეშ მყოფი სახეობა.
• მეცნიერთა აზრით, ზანდურის გენები შეიძლება გამოყენებულ იქნეს თანამედროვე ხორბლის ჯიშების გაუმჯობესებაში, განსაკუთრებით გვალვაგამძლეობისა და ცილის შემცველობის გასაძლიერებლად.

ზანდური, გვაწა ზანდური და შავფხა, სამი სახეობა საქართველოს აგრობიომრავალფეროვნების „ცოცხალი მუზეუმია“. ისინი გვახსენებს, რომ ქვეყნის სიძლიერე და სურსათის უსაფრთხოება საკუთარი გენეტიკური რესურსების დაცვაშია.

ამ კულტურების შენარჩუნება მხოლოდ ტრადიციის საკითხი არ არის. ეს მომავლის სოფლის მეურნეობაში სტრატეგიული ინვესტიცია, რომელიც გვიქმნის შესაძლებლობას, ქართულ მიწაზე გაჩენილი ხორბლის ისტორია კიდევ უფრო გამდიდრდეს და გამრავალფეროვნდეს.