არ  დავუშვათ  კოოპერატივების  მარცხი  

შენიშნები და წინადადებები კანონპროექტზე „სასოფლო-სამეურნეო კოოპერატივის შესახებ“ საქართველოს კანონში ცვლილების შეტანის თაობაზე“.

  კანონი სასოფლო-ამეურნეო კოოპერატივის შესახებ მიღებული იქნა 2013 წელს. მასში განისაზღვრა სასოფლო-სამეურნეო კოოპერატივის შექმნისა და ფუნქციონირების ძირითადი ნორმები და სსიპ სასოფლო-სამეურნეო კოოპერატივების განვითარების სააგენტოს, როგორც ამ პროცესის მაკოორდინირებელი და მაორგანიზებელი მთავარი უწყების დაარსება. აღნიშნული კანონის პროექტის განხილვა (რომელიც ორგანიზებული იყო საქართველოს სოფლის მეურნეობის სამინისტროს მიერ), მიმდინარეობდა სამეცნიერო წრეებისა და არასამთავრობო სექტორის აქტიური მონაწილეობით.

დღეს წარმოდგენილი კანონპროექტის განხილვა, გაუგებარი მიზეზების გამო, არ გაცდენია გარემოს დაცვის და სოფლის მეურნეობის სამინისტროს ფარგლებს და შესაბამისად მასში არ მიუღია მონაწილეობა მეცნიერებს, სპეციალისტებს და არასამთავრობო სექტორს.

განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია საკითხი, რომელიც ეხება სსიპ „სასოფლო-სამეურნეო კოოპერატივების განვითარების სააგენტოს“ გაუქმების და მისი ფუნქციების სხვა უწყებისთვის  გადაცემას, რადგან ENPARD-ს პროგრამის მიერ სოლიდური თანხები იქნა დახარჯული აღნიშნული სააგენტოს შესაძლებლობების გაძლიერებისთვის. ჩამოყალიბებული იყო საერთო პოზიცია, რომ უახლოეს მომავალში სააგენტო უნდა გარდაქმნილიყო წევრობაზე დაფუძნებულ არასამეწარმეო იურიდიულ პირად, საიდანაც გაუჩნდებოდა საკუთარი შემოსავლები, ეტაპობრივად შემცირდება მისი სახელმწიფო დაფინანსება და 2-3 წელიწადში გადავიდოდა სრულ ეკონომიკურ თვითმმართველობაზე.

          წარმოდგენილი კანონპროექტი შეიცავს მიუღებელ ნორმებს, რაც აუცილებლად საჭიროებს დამატებით განხილვას შესაბამისი პროფილის სპეციალისტების მონაწილეობით. კერძოდ:

1. წარმოდგენილი კანონპროექტის თანახმად, მე-3 მუხლის „ნ“ პუნქტი წარმოდგენილია შემდეგი რედაქციით:

ნ) პაი – საპაიო ფონდში მეპაიის მიერ ეკონომიკური მონაწილეობისათვის ყოველწლიურად განხორციელებული სავალდებულო საპაიაო შენატანი, რომელიც არ უნდა იყოს 300 ლარზე ნაკლები და რომელიც მეპაიეს აძლევს სასოფლო სამეურნეო კოოპერატივის საქმიანობაში მონაწილეობის, კოოპერატივის მოგებიდან დივიდენდის მიღებისა და საერთო კრებაზე ხმის უფლებას;“

კანონის 13¹ მუხლის პირველი პუნქტის თანახმად:  „მეპაიის სავალდებულო საპაიო შენატანის ოდენობა განისაზღვრება საანგარიშო პერიოდის დაწყებამდე, სასოფლო-სამეურნეო კოოპერატივში მისი მოსალოდნელი სამეურნეო საქმიანობის შესაბამისად, კოოპერატივის მიერ ამ მეპაიისთვის გასაწევი მომსახურების ან/და მისაწოდებელი პროდუქციის ღირებულების პროპორციულად.“

ეს პუნქტი სრულყოფილად განსაზღვრავს პაის შეტანის წესს და რაოდენობას, რომელიც დამოკიდებულია მეპაიის ეკონომიკურ მონაწილეობაზე და არ საჭიროებს საპაიო შენატანის მინიმალური ზღვრის დადგენას, რომელიც ხშირ შემთხვევაში, განსაკუთრებით მცირემიწიანი მოსახლეობისთვის, შეიძლება იყოს 300 ლარზე ნაკლები.

მაგალითი: კოოპერატივი იქმნება მევენახე მეპაიეების მიერ ყურძნის გადამუშავების და ღვინომასალების წარმოების მიზნით და მის ფუნქციებში არ შედის სხვა სახის მომსახურება. 1 ლიტრი ღვინის მისაღებად საჭირო ყურძნის გადამუშავების საოპერაციო ხარჯი (იგივე კოოპერატივის მიერ მეპაიეზე გაწეული მომსახურება) შეადგენს 0.15 – 0.25 ლარს, რაც დამოკიდებულია ყურძნის სახეობაზე, ღვინის კატეგორიაზე და სხვა ფაქტორებზე.

მაღალმთიან რეგიონების მოსახლეობა (მაღალმთიანი აჭარის, ლენტეხის, ონის, ამბროლაურის, ცაგერის  და სხვა მუნიციპალიტეტები) ძირითადად მცირემიწიანია და შესაბამისად ფლობენ მცირე ფართობის ვენახებს, საიდანაც ისინი საშუალოდ ღვინის კომპანიებს აბარებენ 300 დან 1500 კგ-მდე ყურძენს, რომლის საბაზრო ღირებულება შეადგენს არანაკლებ 700 – 3500 ლარს, რაც მათთვის თუ ძირითადს არა, მნიშვნელოვანი შემოსავლის წყაროს წარმოადგენს და რაც კოოპერატივში მათი ყურძნის გადამუშავებით და ღვინის წარმოებით მნიშვნელოვნად გაიზრდება. თუ 1 ლიტრი ღვინის მისაღებად საჭირო ყურძნის გადამუშავების საოპერაციო ხარჯის საშუალო ღირებულებად ავიღებთ 0.2 ლარს, მაშინ აღნიშნულ შემთხვევაში საპაიო შენატანი იქნება 60-დან 300 ლარამდე და შესაბამისად, მცირემიწიანი მოსახლეობა ვერ გახდება სასოფლო-სამეურნეო კოოპერატივის მეპაიე, რადგან კიდეც რომ ქონდეთ სურვილი სავალდებულო საპაიო შენატანის სახით შეიტანონ 300 ლარზე მეტი (რასაც იმპერატიულად ადგენს წარმოდგენილი კანონპროექტი), მათ ამის გაკეთება შეზღუდული ექნებათ კანონის ძალით.

აღნიშნული საკანონმდებლო ნორმის მიღება  შეუძლებელი იქნება საქართველოს მთიანეთის მოსახლეობის უდიდესი ნაწილის უკიდურესი  გაჭირვების გამო. ამავე დროს ამ მოსახლეობის გადარჩენა  კოოპერირების გარეშე პრაქტიკულად შეუძლებელია.  ამიტომ მთასა და მთისწინეთში კოოპერაციული საწარმოო ინფრასტრუქტურის განვითარება (მიუხედავად იმისა, პაის მინიმუმი 300 ლარი იქნება თუ უფრო ნაკლები), გარედან სოლიდური ინვესტიციების განხორციელების და სახელმწიფო ძალისხმევის გარეშე შეუძლებელი იქნება. სასოფლო-სამეურნეო კოოპერატივების გამსხვილება – გაძლიერებისთვის, აუცილებელია, კოოპერტივების დღეს არსებულ დარგობრივ ეკონომიკურ მოწყობასთან ერთად, განხორციელდეს სათემო  კოოპერატივების ინტენსიური განვითარების მხარდაჭერა, სადაც ჩართული იქნება სოფლის მოსახლეობის უმეტესი ნაწილი და  მოხდეს მათთვის მუდმივ მფლობელობასა და სარგებლობაში სასოფლო ტერიტორიებზე არსებული სახელმწიფო საკუთრების მიწის ფართობების უსასყიდლოდ  გადაცემა.

წარმოდგენილი კანონპროექტის ამ ნორმის დაკანონება დაუშვებელია, რადგან იგი მოწყვეტილია არსებულ რეალობას, სასოფლო-სამეურნეო კოოპერატივის შესახებ კანონის შექმნის ფუნდამენტურ საფუძველს და აჩენს კითხვას: თუ არა მირემიწიანი მოსახლეობის (რომელიც დღეს სოფლის მოსახლეობის აბსოლუტურ უმრავლესობას წარმოადგენს), ვისი მხარსაჭერისთვის არსებობს კანონი სასოფლო-სამეურნეო კოოპერატივის შესახებ და კოოპერაციის მხარდამჭერი სახელმწიფო პროგრამები.

2. წარმოდგენილი კანონპროექტის მე-7 მუხლის მე-2 პუნქტის დ) ქვეპუნქტით, სასოფლო-სამეურნეო კოოპერატივის სტატუსის მოსაპოვებლად, კოოპერატივმა განცხადებასთან ერთად უნდა წარმოადგინოს პაის შეტანის დამადასტურებელი დოკუმენტი, რაც ნიშნავს, რომ სტატუსის მოპოვების ეტაპზე კოოპერატივს სრულად უნდა ქონდეს შეტანილი პაი.

პაის შეტანა კოოპერატივში წარმოებს მეპაიის ეკონომიკური მონაწილეობის შესაბამისად, რომელიც თავის მხრივ უმეტეს შემთხვევაში გადანაწილებულია სამეურნეო წლის სხვადასხვა პერიოდზე. კოოპერატივის მხრიდან მეპაიისთვის ეტაპობრივად გაწეუული მომსახურება ან/ და პროდუქციის მიწოდება უნდა იყოს უზრუნველყოფილი შესაბამისი ფინანსური თუ მატერიალური რესურსებით. კოოპერატივს თავიდანვე შეიძლება არ ჭირდებოდეს საპაიო შენატანების 100%-ს მობილიზება და პაის შეტანის გადანაწილება მოახდინოს გარკვეული გრაფიკით, გასაწევი ხარჯების პერიოდების შესაბამისად, რაც მეპაიეებს მოუხსნის პაის მთლიანი შეტანის მნიშვნელოვან ტვირთს (განსაკუთრებით იმ შემთხვევებში როცა პაის ღირებულება დიდია).

ამიტომ წარმოდგენილი კანონპროექტით გათვალისწინებული მე-7 მუხლის მე-2 პუნქტის დ) ქვეპუნქტი უნდა ჩამოყალიბდეს შემდეგნაირად:

„დ) პაის ღირებულების მთლიანი ან ნაწილობრივი შეტანის დამადასტურებელი დოკუმენტი, ხოლო პაის სრულად დაფარვის დამადასტურებელი დოკუმენტი, სტატუსის მინიჭებიდან არა უმეტეს 6 (ექვსი) თვის განმავლობაში;“

3. სსიპ „სასოფლო-სამეურნეო კოოპერატივების განვითარების სააგენტო“ ინტენსიურად ახორციელრბდა მონიტორინგის პროცესს, რაც გამოწვეული იყო იმ აუცილებლობით, რომ მონიტორინგის ჯგუფის მიერ დადგენილი ხარვეზების გამოსწორება კოოპერატივებს ეხმარებოდა ორგანიზაციული ხასიათის და შიდასაწარმოო ურთიერთობებში არსებული პრობლემების აღმოფხვრაში, რაც თავის მხრივ წარმოადგენს კოოპერატივების წარმატებული საქმიანობის საფუძველს.

ამ მხრივ განსაკუთრებულ ყურადღებას იმსახურებს ის კოოპერატივები, რომელთაც მიღებული აქვთ სახელმწიფო დაფინანსება კაპიტალური ინვესტირების ფორმით, რადგან დიდია ალბათობა იმისა, რომ კოოპერატივების მმართველი პირების არაკვალიფიციური და გაუაზრებელი ქმედებებით და სახელმწიფოს მხრიდან კონტროლის (მონიტორინგის) გარეშე მათი თვითდინებაზე მიშვებთ, სახელწიფოს მიერ გაღებული თანხები ფუჭად იქნება დახარჯული. „საჭიროების შემთხვევაში“ მონიტორინგის განხორციელება ვერანაირად ვერ მოაგვარებს ამ პრობლემას, რადგან არავინ უწყის მივა თუ არა საერთიდ, ან როდის და რა ფორმით მივა სააგენტომდე ინფორმაცია კოოპერატივის რეალური საქმიანობის შესახებ და შესაბამისად, როდის წარმოიშვება კოოპერატივში მინიტორინგის ჩატარების „საჭიროება“. შესაბამისად, დიდია ალბათობა იმისა, რომ „საჭიროების შემთხვევაში“ კოოპერატივის მონიტორინგი უმეტეს შემთხვევაში იქნება დაგვიანებული და გამოუსწორებელი შედეგების მომტანი. ამ კუთხით ნიშანდობლივია, რომ სსიპ „სასოფლო-სამეურნეო კოოპერატივების განვითარების სააგენტოს“ მონიტორინგის სამსახურის მიერ დადგენილი ხარვეზების გამოუსწორებლობის შედეგად, სასოფლო-სამეურნეო კოოპერატივის სტატუსი უკვე შეუწყდა სააგენტოს მიერ რეგისტრირებული კოოპერატივების თითქმის 50%-ს. ამ თვალსაზრისით, კოოპერატივში 2 წელიწადში ერთხელ განხორციელებული აუდიტით მიღებულ ინფორმაციაზე სააგენტოს რეაგირება (რასაც გვთავაზობს კანონპროექტი), რა თქმა უნდა არ იქნება ქმედითუნარიანი.

ამიტომ 8¹ მუხლის „ბ“ პუნქტი მიზანშეწონილია ჩამოყალიბდეს შემდეგნაირად:

„ბ) საჭიროების შემთხვევაში  სასოფლო-სამეურნეო კოოპერატივების საქმიანობის მონიტორინგის უზრუნველსაყოფად მიავლინოს უფლებამოსილი პირები სასოფლო-სამეურნეო კოოპერატივების საქმიანობის ადგილზე გასაცნობად. იმ კოოპერატივებში, რომელთაც მიღებული აქვთ სახელმწიფო დაფინანსება კაპიტალური ინვესტირების ფორმით, მონიტორინგი განხორციელდება ყოველწლიურად, შესაბამისი სახელმწიფო პროგრამის ფარგლებში, ამ კოოპერატივსა და სააგენტოს შორის გაფორმებული ხელშეკრულების ვადის ამოწურვამდე.“.

4. სასოფლო-სამეურნეო კოოპერატივების არსებობის 5 წლიანმა გამოცდილებამ დაგვანახა, რომ კოოპერატივების განვითარების ერთერთ ყველაზე მთავარ პრობლემას არაკვალიფიციური მენეჯერები და მათ მიერ ერთპიროვნულად მიღებული არაკვალიფიციური გადაწყვეტილებები წარმოადგენს. საერთო კრება (განსაკუთრებით მრავალწევრიანი კოოპერატივების შემთხვევაში) პრაქტიკულად ვერ ახორციელებს კონტროლს გამგეობაზე. ამიტომ საჭიროა არსებობდეს ორგანო, რომელიც ზედამხედველობას გაუწევს კოოპერატივის გამგეობის ქმედებებს და საერთო კრების მიერ მიღებული გადაწყვეტილებების შესრულების ხარისხს, სახსრების ხარჯვას და კოოპერატივის მუშაობის შესატყვისობას კანონთან. სამეთვალყურეო საბჭო არის საერთო კრების მიერ არჩეული, გამგეობისგან დამოუკიდებელი ორგანო, რომელიც წარმოადგენს საერთო კრებას გამგეობასთან ურთიერთობებში. სამეთვალყურეო საბჭო ძლიერი კოოპერატივების აუცილებელი სტრუქტურული რგოლია, რასაც საერთაშორისო გამოცდილებაც ადასტურებს. მნიშვნელოვანია, რომ სამეთვალყურეო საბჭოს, როგორც გამგეობის მაკონტროლებელი ორგანოს არჩევა კოოპერატივებში როგორც წესი, არ ხდება საკუთარი ინიციატივით, რაც უმეტეს შემთხვევებში გამოწვეულია იმით, რომ არ შეიზღუდოს გამგეობის, ძირითადად გამგეობის თავმჯდომარეების ერთპიროვნული გადაწყვეტილებები. ამიტომ კოოპერატივის ეკონომიკური თვითმმართველობის (თვითანაზღაურება, თვითმმართველობა, თვითკონტროლი) განხორციელებისთვის, მომდინარე პერიოდში, როცა კოოპერატივები ჩამოყალიბების სტადიაში იმყოფებიან, საჭიროა სამეთვალყურეო საბჭოს, როგორც გამგეობის მაკონტროლებელი ინსტიტუტის არსებობა და მისი ასახვა კანონის დონეზე.

ამიტომ კოოპერატივში სამეთვალყურეო საბჭოს არსებობა უნდა იყოს აუცილებელი და იგი უნდა აისახოს კოოპერატივის წესდებაში. შესაბამისად, კანონის მე-10 მუხლის მე-2 პუნქტს უნდა დაემატოს „ი“  ქვეპუნქტი:

„ი) სამეთვალყურეო საბჭოს წევრების და თავმჯდომარის არჩევის წესს და სამეთვალყურეო საბჭოს უფლებამოსილებებს, წევრთა რაოდენობას. სამეთვალყურეო საბჭოს წევრთა რაოდენობა  იმ დასახლებებში, რომლებზედაც ვრცელდება „მაღალმთიანი რეგიონების განვითარების შესახებ“ საქართველოს კანონის მოქმედება, სასოფლო-სამეურნეო კოოპერატივის სამეთვალყურეო საბჭოს წევრთა რაოდენობა  არ უნდა იყოს 3-ზე ნაკლები, ხოლო საქართველოს დანარჩენ ტერიტორიაზე – 5-ზე ნაკლები;“.

5. სასოფლო-სამეურნეო კოოპერატივების გამოცდილებამ ასევე დაგვანახა, რომ შეიქმნა ბევრი 3 – 5 წევრიანი კოოპერატივი, რომლებიც ძირითადად წარმოადგენენ საოჯახო მეურნეობებს ან მოქმედებენ შპს-ს პრინციპით, ამიტომ უნდა გაიზარდოს კოოპერატივების წევრთა მინიმალური რაოდენობა და შესაბამისად კანონის მე-11 მუხლის მე-3 პუნქტი უნდა ჩამოყალიბდეს შემდეგნაირად:

„3. სასოფლო-სამეურნეო კოოპერატივის წევრთა რაოდენობა იმ დასახლებებში, რომლებზედაც ვრცელდება „მაღალმთიანი რეგიონების განვითარების შესახებ“ საქართველოს კანონის მოქმედება, არ უნდა იყოს 5-ზე ნაკლები, ხოლო საქართველოს დანარჩენ ტერიტორიაზე – 15-ზე ნაკლები.“

6. კანონპროექტში შეცვლილია 13⁴ მუხლის პირველი პუნქტი, რომელიც ჩამოყალიბებულია შემდეგნაირად:

„1. სასოფლო-სამეურნეო კოოპერატივის მიერ იმ პირებისაგან, რომლებიც მეპაიეები არ არიან, შესყიდული სასოფლო-სამეურნეო პროდუქციის ან/და მათთვის გაწეული მომსახურების მთლიანი ღირებულება მიმდინარე საანგარიშო წლის განმავლობაში არ უნდა აღემატებოდეს სასოფლო-სამეურნეო კოოპერატივის წლიური სასაქონლო ბრუნვის 50%-ს.“ არსებულ კანონში ეს მაჩვენებელი შეადგენდა 30%-ს.

ამ მაჩვენებლის გაზრდა მნიშვნელოვან რისკებთანაა დაკავშირებული იმ მთავარი მოტივიდან გამომდინარე, რომ სასოფლო-სამეურნეო კოოპერატივის ძირითად დანიშნულებას წარმოადგენს მისი მეპაიეების მომსახურება კოოპერატივის საქმიანობაში მათი უშუალო ჩართულობით. ამ გზით კოოპერატივი ხელს უწყობს მეპაიეებს საწარმოო გააქტიურებას, მათი, როგორც მეწარმის სამეურნეო საქმიანობის ინტენსიური განვითარების და შემოსავლების ზრდის გზით. იმ შემთხვევაში, თუ კოოპერატივი ორიენტირებული იქნება გარეშე პირების მომსახურებაზე, ის დაკარგავს აღნიშნულ ფუნქციას და გადაიქცევა მხოლოდ მისი დამფუძნებელი რამდენიმე პირის ინტერესების დაკმაყოფილებაზე. ამ შემთხვევაში ეს კომპანია „კოოპერატივის“ სახელით, დაინტერესებული იქნება მაქსიმალურად შეზღუდოს ახალი წევრების მიღება და შეისყიდოს სასოფლო-სამეურნეო პროდუქცია მოსახლეობიდან (არამეპაიეებიდან) რაც შეიძლება დაბალ ფასებში. ასეთი საწარმოო ურთიერთობები მცირემიწიან მოსახლეობას უკარგავს სასოფლო-სამეურნეო პროდუქციის  წარმოების მოტივაციას და საფუძველშივე სპობს ადგილებზე მათი დამაგრებისა და სამეწარმეო განვითარების პერსპექტივას. რაც უფრო მეტად გადაიხრება კოოპერატივი გარეშე პირების მომსახურებაზე, მით მეტად დაშორდება იგი მის ძირითად არსს – უპირატესად უზრუნველყოს უშუალოდ მისი მეპაიეების შემოსავლების ზრდა და მათი სამეურნეო საქმიანობის განვითარება.

ამიტომ იმ პირებისაგან, რომლებიც მეპაიეები არ არიან, საანგარიშო წლის განმავლობაში შესყიდული სასოფლო-სამეურნეო პროდუქციის ან/და მათთვის გაწეული მომსახურების მთლიანი ღირებულების გაზრდა 40%-ზე მეტად დაუშვებელია და შესაბამისად, ეს მონაცემი უნდა აისახოს კანონის 13⁴  მუხლის პირველი პუნქტში.

6. წარმოდგენილი კანონპროექტით სასოფლო-სამეურნეო კოოპერატივს ეძლევა არასასოფლო საქმიანობის შეუზღუდავი განხორციელების უფლება (მუხლი 6, პუნქტი 2). არასასოფლო საქმიანობის უფლების შეუზღუდავი განხორციელების  უფლების მინიჭების შემთხვევაში, სასოფლო-სამეურნეო კოოპერატივმა პრაქტიკულად შეიძლება განახორციელოს სასოფლო-სამეურნეო საქმიანობა წლიური ბრუნვის 1%-ს ოდენობით, რათა დააკმაყოფილოს კანონით დადგენილი მოთხოვნა სასოფლო-სამეურნეო საქმიანობაში მონაწილეობის შესახებ. ამ შემთხვევაში იგი პრაქტიკულად წყდება სასოფლო-სამეურნეო წარმოების სფეროს და გაუგებარია, რატომ უნდა ატარებდეს ასეთი კოოპერატივი სასოფლო-სამეურნეო კოოპერატივის სტატუსს, თუნდაც მისი მეპაიეები გაცილებით მეტ შემოსავალს იღებდნენ არასასოფლო-სამეურნეო საქმიანობიდან.

ამიტომ აუცილებელია არასასოფლო-სამეურნეო საქმიანობის მოცულობაზე გარკვეული შეზღუდვის დაწესება, რომელიც უნდა აისახოს კანონში და 13⁴ მუხლს დაემატოს შემდეგი შინაარსის  მე-3 – მე-5 პუნქტები:

„3. სასოფლო-სამეურნეო კოოპერატივს უფლება აქვს განახორციელოს არასასოფლო-სამეურნეო საქმიანობა, რომელიც შეადგენს მისი წლიური ბრუნვის არაუმეტეს 70%-ს;“

ამ მუხლის მე-3 პუნქტით გათვალისწინებული შეზღუდვა არ ვრცელდება ამ კანონის მე-6 მუხლის მე-2 პუნქტით გათვალისწინებული საქმიანობისთვის აუცილებელ საწარმოო-ტექნოლოგიური პროცესებისა და აღწარმოებისათვის საჭირო ძირითად და საბრუნავ საშუალებებზე; ამ მუხლის მე-3 პუნქტით გათვალისწინებული საქმიანობის განხორციელებაზე გადაწყვეტილებას იღებს კოოპერატივის საერთო კრება, მეპაიეთა კვალიფიციური უმრავლესობით (ხმების არანაკლებ 2/3);“

დასასრულ. საქართველოს გარემოს დაცვის და სოფლის მეურნეობის სამინისტროს მიერ მომზადებული ცვლილებები და დამატებები კანონში „სასოფლო-სამეურნეო კოოპერატივის  შესახებ“,  უმეტესი ნაწილის მიღება დაუშვებელია. იგი კიდევ უფრო გართულებს  კოოპერაციის პროცესს და მის განვითარებას. საქმეს სჭირდება პირველი – აკადემიური დონე. მეორე – კოოპერაციული ინფრასტრუქტურის შექმნა სახელმწიფო ძალისხმევით. სხვა ყველა შემთხვევაში, კატასტროფა გველის.

პაატა კოღუაშვილი,  სტუ   პროფესორი,

აგროეკონომიკია, მეცნიერებათა   დოქტორი