ყველის გემოთა ბორბალი

ადამიანის მიერ რძის მომცემი პირუტყვის შემოჩვევა-მოშინაურება სათავეს იღებს დაახლოებით 10000 წლის წინათ, ხოლო მკვლევარების მიერ ყველის წარმოშობასთან დაკავშირებულ კვლევებში ყველაზე უფრო ხშირად  8000 ათასი წლის წინანდელი პერიოდი ფიგურირებს. ამასთან, ყველის პირველად დამზადების ადგილზე, ჯერჯერობით ერთიანი აზრი არ არის ჩამოყალიბებული.

უნდა აღინიშნოს, რომ საქართველო იმ უძველეს ქვეყანათა ჩამონათვალშია, სადაც ყველის წარმოების ტრადიცია ათასწლეულებს ითვლის[1].

დღეისათვის მსოფლიოში რამდენიმე ათასი სახეობის ყველია აღრიცხული.

საზოგადოებაში ამა თუ იმ სახეობის ყველის პოპულარობას, ანუ მომხმარებელთა დამოკიდებულებას, განსაზღვრავს მისი სენსორული თვისებები,  ძირითადად კი გემო და არომატი, რომელიც არის ინდივიდუალური, მხოლოდ ამ კონკრეტული სახეობის პროდუქტისთვის დამახასიათებელი და განასხვავებს მას ყველა სხვა ყველისგან.

ყველის გემოსა და არომატის ჩამოყალიბებას განაპირობებს მომწიფების  პერიოდში მასში მიმდინარე მიკრობიოლოგიური, ფერმენტული და ქიმიური გარდაქმნები (პროტეოლიზი, ლიპოლიზი, გლიკოლიზი), ხოლო შედეგზე, ანუ გამოვლენის ხასიათსა და სიძლიერეზე გამოყენებული რძის სახეობა (ძროხა, ცხვარი, თხა და სხვ), მისი შედგენილობა, დამზადების ტექნოლოგია, გამოყენებული სტარტერების (დედოს, ფერმენტის, ობის) ტიპები,  გემოვნებითი დანამატები,  მომწიფების პირობები, ხანგრძლივობა და სხვ.

ისევე როგორც ნებისმიერი სხვა სასურსათო პროდუქტის, ყველის გემოსა და არომატის აღქმა გაპირობებულია კონკრეტული მომხმარებლის, თუ გნებავთ დამგემოვნებლის ინდივიდუალური თვისებებით და იმავდროულად განისაზღვრება რეცეპტორების მიერ მათში არსებული არომატისა და გემოს ჩამოყალიბებაში მონაწილე ნაერთების ცალ-ცალკე და ერთობლივი გამოვლენით/ეფექტით.

სხვადასხვა სახეობის ყველისთვის დამახასიათებელი მრავალმხრივი გემოსა და არომატის შეფასების სისტემური ხასიათის უზრუნველსაყოფად სპეციალისტებმა შეიმუშავს სქემა, ე.წ. „ყველის გემოთა ბორბალი“ (სურ.), რომელშიც შეტანილია ამ პროდუქტისთვის   დამახასიათებელი ყველა შესაძლებელი სენსორული თვისება და რომელიც დაგემოვნებისას  აღიქმება  მოყვარულის[2], ან რიგითი მომხმარებლის მიერ.

წინამდებარე ნაშრომში შევეცადეთ ყველის მომხმარებლის გემოვნებითი რეცეპტორების მიერ აღქმული, ე.წ. „ყველის გემოთა ბორბალში“ შესული სენსორული თვისებისა და მისი განმსაზღვრელი ნივთიერებების წარმოჩენა-დახასიათება; აქვე მოცემულია ინფორმაცია, თუ რომელი სახის ყველში არის მოსალოდნელი შეგვხვდეს ეს კონკრეტული თვისება თუ მანკი. ვფიქრობთ, რომ ეს  ინფორმაცია საინტერესო იქნება როგორც ამ სახის პროდუქტის მკვლევარებისთვის, ასევე მომხმარებლებისთვისაც:      

ბალახის – არომატი ასოცირდება ახლად მოთიბულ ბალახთან, მოგაგონებთ საძოვრის ან მწვანე მინდორის სურნელს და ლიტერატურულ წყაროებში მოიხსენიება ზოგადი ტერმინით „მწვანე“. ბალახოვანი არომატი; ის, ჩვეულებრივ, ალდეჰიდების (გერანიოლი ან ჰექსანალი) არსებობას უკავშირდება, განმსაზღვრელი ნაერთები კი წარმოიქმნება ლიპიდების მეორეული  დაჟანგვის გზით (მაგ. ბალახით ნაკვები ძროხის რძის ყველი).

მცენარის – არომატი ასოცირდება ახალდაკრეფილ მწვანილთან. მოიცავს მწვანილებსა და სანელებლებს. მცენარის არომატი და გემო წარმოიქმნება სხვადასხვა ნაერთის კომბინაციებისგან; კერძოდ, არომატული ნაერთები, ეთერები, მჟავები, ალდეჰიდები და მათი კომბინაციები ქმნიან მწვანილის არომატების ფართო სპექტრს (მაგ. ყველი მცენარეული დანამატებით).

აცეტილალდეჰიდის – არომატი ასოცირდება “მწვანე ვაშლის” არომატთან. ხშირად იწვევს პირის ღრუში შეშუპების შეგრძნებას (სხეულის რეაქცია მომჟავო გემოზე). ეს ნაერთი, როგორც წესი, მიკრობული აქტივობის შედეგად წარმოიქმნება, ყველის წარმოებაში გამოყენებული რძემჟავა ბაქტერიების S. thermophiles, L. Casei და S. diacetylactis მიერ: ხშირ შემთხვევაში, აცეტალდეჰიდისა და დიაცეტილის თანაფარდობა საინტერესოა ყველის საბოლოო არომატის დასადგენად (მაგ. ახალი ყველი, ახალი რიკოტა, ახალი ფეტა).

ხილის ეთერის – არომატი, რომელიც ყველში ხილისებურ სურნელებსა და გემოს უკავშირდება ჰგავს ანანასის, მარწყვის და სხვა ხილის არომატებს. ზოგჯერ აღწერენ როგორც ,,ხილის სასაუზმე ფაფის” ტიპის არომატს. ისევე როგორც ყველის სხვა რთული არომატები, სხილის არომატი ხვადასხვა ნაერთების კომპლექსური ურთიერთქმედების შედეგია. უმეტეს შემთხვევაში, რთული ეთერები წარმოიქმნება ყველში არსებული ბაქტერიალური კულტურების ფერმენტული აქტივობის და რძეში ენდოგენური ნაერთების გარდაქმნის გამო. ნაერთების ეს კლასი წარმოიქმნება მჟავის და ალკოჰოლურ ნაერთების ურთიერთქმედებით, ამიტომ ეთერების წარმოქმნა შეიძლება მოხდეს სპონტანურად კულტურის აქტივობის გარეშეც. ჩედარისთვის ხილის ძლიერი არომატი პროფესიონალი შემფასებლების მიერ ითვლება დეფექტად (მაგ დაძველებული იტალიური ყველი, სარვეკიო, პარმეზანი, ახალი ჩევრი);

ვარდის – არომატი ასოცირდება ვარდთან ან სხვა ყვავილებთან. ვარდის/ყვავილის არომატი მიეკუთვნება ფენილეთილის სპირტებს და მასთან დაკავშირებულ ეთერებსა და ალდეჰიდებს. (მაგ. დაძველებული ჩედარი, დაძველებული ჰოლანდიური ტიპის ყველი).

ფიჭვის – არომატი ასოცირდება ფიჭვის ხესთან და მოგაგონებთ როზმარინს, ან სხვა ფისოვან ბალახს. ბალახეულის არომატთან დაკავშირებულ ფიჭვის არომატების გამომწვევ ნივთიერებებს მიაწერენ ტერპენის ნაერთებს, როგორიცაა გერანიოლი ან პრენოლი. ჩვეულებრივ, ყველში ტერპენები მისი დაძველების და შენახვის პროცესში წარმოიქმნება. (მაგ. ქერქიანი ყველები).

ხახვის/ნივრის – არომატი ასოცირდება მცენარეთა Allium-ის  ოჯახის წევრებთან: ნიორი, ხახვი და სხვ. იმ შემთხვევაში, როდესაც ცხოველის ულუფაში დიდი რაოდენობითაა Allium-ის ოჯახის ბალახეული, საკვების ძირითადი არომატული კომპონენტები მოსალოდნელია გადავიდეს რძეში, აქედან კი ყველში. ამ არომატებზე პასუხისმგებელი ნაერთები, ჩვეულებრივ, გარდაქმნამდე, წარმოდგენილია მცენარეში გოგირდის შემცველი ამინომჟავების, მაგალითად, ცისტეინის სახით. ბოსტნეულში სხვადასხვა ფერმენტული აქტივობის შედეგად  გოგირდის შემცველი ნაერთები გარდაიქმნება აქროლად არომატულ ნაერთებად, როგორიცაა თიოსულფინატები.

თხილის – არომატი მთლიანად ასოცირდება თხილთან. მისი ერთსახოვნად აღწერა ძნელია თხილის მრავალფეროვნების და მასთან დაკავშირებული არომატების ნაირფეროვნების გამო. შვეიცარიული ყველის შემთხვევაში, თხილის არომატი შეიძლება წარმოიშვას Propionibacterium freudenreichii subsp.shermanii-ის მიერ პროპიონის მჟავას გამომუშავებით. მიკრობული აქტივობის შედეგად, ასვე  წარმოიქმნება თხილის არომატის ჩამოყალიბებაში მონაწილე სხვა ნაერთები, მათ შორის ამინომჟავები. ჩედარის თხილისმაგვარი არომატის პროფილი უფრო რთულია.

სოკოს – არომატი ასოცირდება ახალ სოკოსთან. უმამის მსგავსი ხორცის არომატი. ყველის მრავალი არომატისგან განსხვავებით, მოცემულ არომატს განსაზღვრავს მხოლოდ ერთი ძირითადი ნაერთი, სოკოს ალკოჰოლი, რომელიც, თავის მხრივ, წარმოიქმნება ყველში თეთრი ობის მეტაბოლიზმის შედეგად (მაგ. ყველი თეთრი ობით, ბრი, ზოგიერთი კამამბერი).

რძის – არომატი/გემო ასოცირდება ახალ რძესთან ან რძის ცხიმთან და მოგვაგონებს ნაღებს ან მოუხდელ რძეს. რძის არომატს ჩვეულებრივ განაპირობებენ ლაქტონური ნაერთები, (რძის ცხიმისგან მიღებული არომატული ნაერთები), რომელიც წარმოიქმნება რძის ცხიმის რეაქციების შედეგად (მაგ. ყველი მასკრაპონე, კესო პანელა, გაუდა);

კარაქის – არომატი ასოცირდება კარაქთან და ჩამჰოგავს მიკროტალღური ღუმელით მომზადებული პოპკორნის მსგავს არომატს. კარაქის არომატის ერთ-ერთი შესაძლო წყაროა ნაერთი დიაცეტილი. ის ჩვეულებრივ წარმოიქმნება მიკრობული აქტივობის, ან ყველის ნივთიერების დაშლის შედეგად. (მაგ. ნორვეგიული ყველი- იარლსბერგი, ჰავარტი).

ტკბილის – ტკბილი არომატი, ყველის კონტექსტში სხვადასხვა რამეს შეიძლება ნიშნავდეს, მათ შორის:

• მჟავე გემოს გარეშე, ახალი ყველივით;
• ახალი რძის არომატი, როგორც მოუხდელი რძის ყველი რიკოტა;
• გემო ნამდვილად ტკბილი, როგორც დაძველებულ გაუდას. (ბევრ დაძველებულ ყველში მომწიფების გვიან სტადიაზე შესალებელია წარმოიქმნას ნაერთები, რომლებსაც ნამდვილი ტკბილი გემო აქვთ).

ამასთან, ზოგიერთ ყველს, მიუხედავად იმისა, რომ იშვიათად უმატებენ შაქარს, ტკბილი გემო აქვს;  შვეიცარიული ყველის შემთხვევაში ამაზე პასუხისმგებელია ამინომჟავა პროლინი (მაგ. ყველი რიკოტა, მოუმწიფებელი კოლბი, დაძველებული გაუდა).

მჟავე/მწარის – ამ შემთხვევაში საუბარია ისეთ მჟავე არომატზე, რომელიც მოგვაგონებს ძმარს, ან ციტრუსს. ჩვეულებრივ წარმოიქმნება მიკრობებისგან, რომლებიც წარმოქმნიან სხვადასხვა სახის მჟავებს (მაგ.: ახალი ჩევრი, ან სხვა მაღალი მჟავიანობის ყველი).

მოხარშულის – არომატი ასოცირდება ანადუღარ რძესთან და დაჰკრავს ოდნავ გოგირდის სუნი. მოხარშული ყველისთვის დამახასიათებელი გემოვნური პროფილი ჩვეულებრივ გამოწვეულია რძის ცილებში გოგირდული ბმების წარმოქმნით. საქმე ის არის, რომ მაღალ ტემპერატურაზე გაცხელებისას შრატის ცილები იშლება, მისი ამინომჟავური ნაშთები კი, წარმოქმნიან  სულფჰიდრილის, ან გოგიროვან  ბმებს.  (მაგ.: ყველი მასკარპონე, ან რიკოტა).

კარამელის – გემო. კარამელიზირებული რძის ან სუფთა კარამელის მსგავსი. ზოგჯერ მოიხსენიება, როგორც „ირისის“ მსგავსი. ზოგიერთ პროდუქტს გარკვეული მიკრობული მეტაბოლიზმის შედეგად შეიძლება განუვითარდეს კარამელის არომატი, რომელსაც, შესაძლოა, ყველში არსებული ზოგიერთი ელემენტები მაილარდის რეაქციის შედეგად იწვევდეს. ფურანის ტიპის ნაერთები, როგორიცაა ფურანეოლი და ჰომოფურანეოლი, განაპირობს კარამელის გემოს. მაგ. დაძველებული გაუდაში ამ არომატის ჩამოყალიბებაში გარკვეულწილად მონაწილეობს Lactobacillus helveticus.  (მაგ. გაუდა, ტკბილი ჩედარი).

ძროხის – არომატი უკავშირდება ძროხას, სადგომს (ბოსელს). ითვლება, რომ ძროხის/ცხვრის (ზოგადად, მეწველი ფურების) სადგომისთვის დამახასიათებელი სუნი იქმნება კრეზოლის ტიპის ნაერთებით. ამ არომატის კომპლექსურობა ართულებს მთავარი არომატის კონკრეტული  გამომწვევი ნაერთების იდენტიფიკაციას. მოცემული არომატის წარმოქმნის მექანიზმი ჯერჯერობით დადგენილი არ არის, მაგრამ, მაღალი ალბათობით, მიზეზი  მიკრობებს უკავშირდება.

თხის – არომატი ასოცირდება თხებთან. ფაქტობრივად თხის ყველს თავისებური, თხის სუნი დაჰკრავს, რასაც განაპირობებს  სპეციფიკური,  საშუალო  და მაღალმოლეკულური  ცხიმოვანი მჟავები, რომლებიც საკმარისი კონცენტრაციით გვხვდება ამ ცხოველის რძეში.  (მაგ. თხის რძის თითქმის ყველა ყველი);

ცხვრის – არომატი ასოცირდება ცხვრებთან. როგორც ჩანს, ცხვრის სპეციფიკური სურნელის წარმოქმნაში მონაწილეობს თხის არომატის მსგავსი ცხიმოვანი მჟავების პროფილი, აგრეთვე ფენოლური ნაერთები: კრეზოლები, ეთილფენოლები და მეთილფენოლები. ძირითადი მიზეზი კი ჯერჯერობით დადგენილი არ არის (მაგ. ცხვრის რძისგან დამზადებული თითქმის ყველა ყველი);

ცხენის – არომატი ასოცირდება ცხენის ბალანთან და მოგვაგონებს ამ ცხოველის სპეციფიკურ  სუნს.

კატის – არომატი ასოცირდება კატის შარდთან. ძალიან მძაფრია და მოგაგონებთ გოგირდის მსგავს სუნს. გამომწვევი ნაერთების მსგავსი ქიმიის გამო, ხშირად, კატის არომატს ადარებენ გოგირდის არომატს. ნაერთი, რომელიც ცნობილია როგორც „კატის კეტონი“ სახელით კატის არომატის მთავარ გამომწვევად ითვლება.

ოფლის – არომატი, რომელიც ასოცირდება ოფლთან, ან სხეულის სუნთან, რომელსაც ზოგჯერ „ოფლიანი წინდის“ სახელწოდებით მოიხსენიებენ. აღსანიშნავია ისიც, რომ ,,ოფლისებრ“ სუნს და „ყველისებრ“ სუნს ხშირად სინონიმებად იყენებენ სხვა პროდუქტების არომატების აღსაწერად.  ოფლის არომატი ჩვეულებრივ მიეკუთვნება ნაერთების ფართო სპექტრს. ერთ-ერთი ასეთი ნაერთია იზოვალერინის მჟავა, რომელსაც შეიცავს ოფლი.

ლანოლინის – არომატი დაკავშირებულია ცვილთან, რომელიც გამოიყოფა მატყლის საბურველის მქონე ცხოველების ცხიმოვანი ჯირკვლებიდან. მოგვაგონებს ჭუჭყიან/ცხიმოვან არომატს. განაპირობებს ლანოლინი, რომელიც შედგება გრძელი ჯაჭვის ცხიმოვანი მჟავებისგან (მაგ. ცხვრის რძის ზოგიერთი  ყველი)

თივის – ან ჩალის არომატი ცნობილია, როგორც “საკვების” დეფექტი. არასათანადო ჰიგიენური პრაქტიკის გამო შეიძლება თივის ნაწილაკები მოხვდეს რძეში და არომატი გადავიდეს ყველში.

მწკლარტე – პირის ღრუში ქმნის სიმშრალის ან შეშუპების შეგრძნებას. სიმწკლარტის გამომწვევი მიზეზები შეიძლება მნიშვნელოვნად განსხვავდებოდეს. ზოგიერთ შემთხვევაში ეს შეიძლება გამოწვეული იყოს მარილის შემცვლელი ლითონის იონებით, ასევე შეიძლება გამოიწვიოს მჟავიანობის მაღალმა დონემ.

ცხარე – პირის ღრუში იწვევს ჩხვლეტის ან „წვის“ შეგრძნებას, ფაქტობრივად კი გრძნობ სიცხარეს ან წვას. სიცხარის შეგრძნების რეალური მექანიზმი ბოლომდე არ არის შესწავლილი, წამყვან მიზეზად კი ითვლება ყველში ნაპოვნი ჰისტამინის ტიპის ნაერთები. თავისუფალ ცხიმოვან მჟავებს ასევე შეუძლიათ გამოიწვიონ ჩხვლეტა/წვის შეგრძნება.

საპონის – არომატი ასოცირდება საპონთან. წარმოიდგინეთ სპილოს ძვლის ფერი საპონი. საპნის არომატი/გემო ჩვეულებრივ გამოწვეულია საშუალო და გრძელჯაჭვიანი ე.წ. მაღალმოლეკულური ცხიმოვანი მჟავებით (რძის ცხიმის ჰიდროლიზის შედეგი).

ცვილის – არომატი ასოცირდება ცვილთან და დამახასიათებელია ცხიმის მაღალი შემცველობის ყველებისთვის. საუბარია მაღალმოლეკულურ  ნაჯერ ცხიმოვან მჟავებზე.

ერბოს (მძაღე) – არომატი ასოცირდება ბავშვის პირღებინებისას გამოყოფილ მასასთან. ხშირად უწოდებენ „გაფუჭებულ“ ან „პიკანტურ“ არომატს. არომატი მომდინარეობს ერბოს ცხიმოვანი მჟავისგან (ლიპაზატრიგლიცერიდებს შლის ცხიმოვან მჟავებად).

გოგირდის – არომატი ასოცირდება მოხარშულ კვერცხთან, ან ანთებულ ასანთთან, ზოგადად კი გოგირდთან. ეს არომატი არის ზოგიერთი დაძველებული ყველის  დამახასიათებელი ნიშანია და მიიღება გოგირდის შემცველი ამინომჟავებისგან, რომლებზეც მიკრობული  (ან, შესაძლოა, ფერმენტული) მოქმედებით წარმოიქმნება  გოგირდის ისეთი ნაერთები, როგორიცაა: წყალბადის სულფიდი, მეთილის მერკაპტანი და სხვ.

ამიაკის – არომატი დაკავშირებულია ამიაკთან. თავის მხრივ, ამიაკი და მისი ნაერთები შეიძლება იყოს მიკრობული მეტაბოლიზმის და ცილების დაშლის შედეგი.

მარილის – ძირითადი გემო. გემოს გამაძლიერებელი.

სიმწარის – ძირითადი გემო. ხშირად ერევათ მჟავასთან. ზოგიერთ ადამიანს სიმწარის აღქმა უჭირს დაბალი სენსიტიურობის გამო, შედეგად წარმოიშვა ტერმინი-,,მწარე სიბრმავე”. სიმწარე ხშირად გამოწვეულია ,,მწარე პეპტიდების” არსებობით, რომლებიც წარმოიქმნება ცილების დაშლის შედეგად.

უმამის – ძირითადი გემო. ხორციანი, პიკანტური და ა.შ. მიკრობულმა მეტაბოლიზმმა და ცილების დაშლამ შეიძლება წარმოქმნას უმამის გემონაკრაობის ნაერთები, როგორიცაა ამინომჟავა გლუტამატი (მაგ: ყველი კამამბერი);

ლითონის – მწარე გემონაკრაობა, რომელიც დაკავშირებულია პირის ღრუში ლითონის შეგრძნებასთან. ხშირია იმ შემთხვევებში, როდესაც კალიუმის ქლორიდი (KCl) გამოიყენება ნატრიუმის შემცველობის შესამცირებლად.

ბულიონის – ძროხის ბულიონის არომატი. ზოგჯერ მოიხსენიება როგორც ხორციანი, უმამის მსგავსი.

შემწვარის – შემწვარი მცენარეულობის და ხორცის არომატი. ბულიონის მსგავსი, მაგრამ ხშირად ასოცირდება მოხალულ თხილთან. ჩვეულებრივ, შემწვარ არომატს მიაწერენ მაილარდის რეაქციის შედეგად მიღებულ პროდუქტებს და მათ წარმოებულებს. წარმოშობის  მექანიზმი ჯერ კიდევ არ არის ბოლომდე შესწავლილი,  ხოლო მიკრობული მეტაბოლიზმიც ასევე სავარაუდოა.

ბოლის/კვამლის – არომატის გამომწვევი ძირითადად ფენოლური ნაერთებია, მაგრამ მრავალი სხვა ნაერთებიც წარმოიქმნება: კარბონილები, ფურანები p -კრეზოლი და სხვ.

სპეციალურ ლიტერატურაში „ყველის გემოთა ბორბალის” სახელით დამკვიდრებულ ტერმინთან დაკავშირებით წარმოდგენილი მასალაში აღწერილია ის მოსალოდნელი გემოვნებითი მახასიათებლები, რომლებიც, ჩვეულებრივ (ნორმაში), გვხვდება კონკრეტული სახის ყველში, ან კიდევ მოსალოდნელია წარმოიქმნას მისი დამზადებისას ნებსით თუ უნებლიედ დაშვებული ხარვეზ(ებ)ის მოქმედებით. საქმე ის არის, რომ ყველის ტექსტურა, გემოვნებითი თვისებები და არომატი ყალიბდება მრავალი ურთიერთ დაკავშირებული ფაქტორების მოქმედებით, მათ შორის, დაწყებული რძის სახიდან, მისი ქიმიური შედგენილობიდან და ფერმაში მიღება-პირველადი დამუშავების პირობებიდან, დამთავრებული უშალოდ საწარმოში ტექნოლოგიური დამუშავებისა და მომწიფების პროცესში გამოყენებული დანამატების  (მიკროორგანიზმების, ფერმენტების და სხვ.), ტემპერატურულ-ტენიანობის რეჟიმის, მომწიფების ხანგრძლივობის და სხვა ფაქტორების ცალ-ცალკე თუ ერთობლივად მოქმედებით.

მიგვაჩნია, რომ აღწერილი ყველა „ეფექტის“ გამომწვევი მექანიზმებისა და მიზეზების ცოდნა დამგემოვნებლებს, უბრალოდ მომხმარებლებს შესაძლებლობას მისცემს სწორად შეაფასონ კონკრეტული ასორტიმენტის ყველის სენსორული მახასიათებლები და გამოავლინონ ზადი (მანკი), მწარმოებლებს კი დაეხმარება ახალი განსხვავებული გემოვნებითი თვისებების მქონე, ბაზარზე მოთხოვნადი და კონკურენტუნარიანი პროდუქტის შექმნაში.

[1] ქართული ყველი 80 საუკუნე. (ფოტოალბომი) თბილისი. 2020წ.

[2] ყველის მოყვარულს უწოდებენ „ტუროფილს”. ტერმინი წარმოიშვა ბერძნული სიტყვებიდან „τύρος“ -ყველი და „φίλος“ – მოყვარული.

ერნა კალანდია-სოფლის მეურნეობის დოქტორი, სოფლის მეურნეობის სამეცნიერო-კვლევითი ცენტრი. მეცხოველეობის პროდუქტების კვლევის მთავარი სპეციალისტი,

გიული გოგოლი-სოფლის მეურნეობის მეცნიერებათა დოქტორი, პროფესორი, სოფლის მეურნეობის სამეცნიერო-კვლევითი ცენტრის მეცხოველეობისა და საკვებწარმოების დეპარტამენტის ჯგუფის ხელმძღვანელი,

აკაკი ბოკერია – ქიმიური და ბიოლოგიური ინჟინერიის დოქტორი. საქართველოს ტექნიკური უნივერსიტეტი