არტიშოკი _ სასარგებლო ბოსტნეული, რომელსაც ჩვენში „ხაჭიჭორას“ სახელითაც იცნობენ
ერთ-ერთი ვერსიით, მცენარის სახელი მოდის არაბული სიტყვიდან ardi-schauki (أرضي شوكي, – მიწის კვრინჩხი, მიწის ეკალი). სხვა ვერსიით, შუა საუკუნეების ლიგურების დიალექტზე articoclos სიტყვის ფუძეა cocali – ფიჭვის გირჩი. არსებობს აგრეთვე მოსაზრება, რომ ფრანგული artishaut გალური წარმომავლობისაა (კელტური art – ეკალი და shaulix – კომბოსტო).
ბუნებაში გავრცელებულია ხაჭიჭორას 12 სახეობა. მათ შორის განსაკუთრებით ფასობს და საკვებად კულტივირებულია ორი – ნამდვილი ხაჭიჭორა Cynara scolymus L. (Cynara cardunculus L. subsp. scolymus (L.) Hayek.) და ესპანური ხაჭიჭორა, კარდონი (Cynara cardunculus L.).
ევროპისა და აზიის ქვეყნებსა და ამერიკის შეერთებულ შტატებში გამოყვანილია არაერთი ჯიში, განხვავებული ღეროებისა და საყვავილე კვირტების ზომებით, ფერით, ფოთლების ფორმებით და სტრუქტურით, ყვავილობის ვადებით, თესლების რაოდენობითა და სხვა ნიშნებით. ხაჭიჭორა დიდი ოდენობით მოყავთ ევროპის და სამხრეთ ამერიკის ქვეყნებში, განსაკუთრებით ფასობს მცენარე საფრანგეთში, იტალიასა და საბერძნეთში.
როდის შემოვიდა ეს კულტურა საქართველოში, უცნობია, თუმცა, XIX საუკუნეში მისი 6 ფორმაა ცნობილი და ფართოდ მოყავთ როგორც სასარგებლო, დიეტური და გემრიელი ბოსტნეული კულტურა. ამას მოწმობს სწავლული მებაღის, არჩილ დარეჯანაშვილის მიერ შედგენილი და 1895 წელს გამოცემული წიგნი “საბოსტნე მცენარეების თესვა-მოყვანა და მოხმარება-შენახვა”, სადაც ვკითხულობთ:
ხაჭიჭორას ეშინიან ზამთრის სიცივისა, ამიტომ საზამთროდ ასე უნდა მოვლა: სანამ სიცივე მოახლოვდება, ხაჭიჭორას აცლიან ღეროებს და ფოთლებს მიწიდგან ორი გრის სიმაღლეზედ, შემდეგ ზემოდგან აფარებენ ქილებს, კასრებს, ან კიდევ დამპალ თივას. სჭრიან ღეროებს იმ სიმაღლემდის, როგორცა ვთქვით ზემოთ. შემდეგ აყრიან თავამდი მიწას და მას ზევით – ფოთოლს ანუ თივას. სათესლედ არჩევენ მსხვილს და საღ ძირებს. თესლი ინახება ხუთ წლამდის. ხაჭიჭორით ამზადებენ ერბოთი მშვენიერ საჭმელს“.
მცენარის გაუშლელი საყვავილე კოკრები “გირჩები”, ესპარცეტის და რევანდის მსგავსად, დელიკატესად ითვლება. აღსანიშნავია, რომ ესპანური ხაჭიჭორას კოკრების გარდა, იჭმევა გამსხვილებული, ხორცოვანი, ქორფა ყუნწებიც და ფესვის ნაწილი, ნამდვილი ხაჭიჭორასი – მხოლოდ მსხვილი (20 სმ.) კოკრები.
ქათმის კვერცხის და უფრო მცირე ზომის ქორფა კოკრებს იყენებენ მთლიანად, ნედლი, ან მოთუშული სახით. საშუალო ზომისას – კონსერვებისა და მარინადების დასამზადებლად (ზღვის წყალში, ან ზეითუნის ზეთში), დიდი ზომისას – აჭრიან გამუქებულ გაუხეშებულ ფოთლებს, რომელიც გამოსაყენებლად უვარგისია და იყენებენ მხოლოდ მოხარშული სახით.
არტიშოკი რომაულად – რეცეპტი
გარდა გამორჩეული გემოსი, ხაჭიჭორა ძვირფასი დიეტური პროდუქტია. 100 გრ. კოკრები მხოლოდ 47 კკალორიაა. შეიცავს 84,94 % წყალს, 5,4 % უჯრედისს, A, B1, B2, B3, B5, B6, C, E, K ვიტამინებს, ცილებს, ცხიმებსა და მინერალურ ნივთიერებებს – კალციუმი, რკინა, მაგნიუმი, ფოსფორი, კალიუმი, ნატრიუმი, თუთია, მანგანუმი და სხვ.
გარდა ამისა, მცენარეში დიდი ოდენობითაა აზოტოვანი ნაერთები, შაქრები, პოლისაქარიდები, მწარეები, დექსტრინი, მთრიმლავი ნივთიერებები, მცენარეული ზეთები, ფლავონოიდები და ორგანული მჟავები. განსაკუთრებით ძვირფასია ინულინი (სამარაგო პოლისაქარიდი), რომელიც იოლად შეითვისება ორგანიზმში და რეკომენდირებულია როგორც შაქრის შემცვლელი დიაბეტის და სხვა დავადებების დროს.
პლინიუს უფროსი ხაჭიჭორას საუკეთესო შარდმდენ საშუალებად მიიჩნევდა. აღორძინების ეპოქასა და შუა საუკუნეებში მცენარეს იყენებდნენ როგორც შარდმდენი, რევმატიზმის საწინააღმდეგო და ნაღველმდენი საშუალება. XVIII—XIX საუკუნეებში – სურავანდის, სიყვითლის, შეშუპებების, რევმატიზმის, გულის ზოგიერთი დაავადების სამკურნალოდ, აგრეთვე, როგორც ოფლმდენი და მადის მომგვრელი საშუალება.
ხაჭიჭორა როგორც საკვები და სამკურნალო მცენარე ყველაზე მეტად ფასობდა ძველ საბერძნეთსა და რომში. თვლიდნენ, რომ მისი ხანგრძლივად მოხმარება საკვებში თრგუნავს და აქრობს ოფლის სუნს, ამსუბუქებს სუნთქვას, ყვავილობამდე გამოწურული მცენარის წვენი კი ამაგრებს და ახშირებს თმას.
ხაჭიჭორას ექსტრაქტზე დამზადებული პრეპარატები ფართოდ გამოიყენება თანამედროვე მედიცინაში. აქვს ნაღველმდენი და შარდმდენი მოქმედება: აძლიერებს ნაღვლის ბუშტის მუშაობას და ხელს უწყობს ნაღვლის მჟავების გამომუშავებას, ამცირებს სისხლში ქოლესტერინის დონეს, აფერხებს ათეროსკლეროზის განვითარებას. გამოიყენება ჰეპატიტების, ალკოჰოლური ინტოქსიკაციის, ქოლეცისტიტების, ცეროზის, ათეროსკლეროზის სამკურნალოდ. ეფექტურია ალერგიული დაავადებების (ჭინჭრის ცხელება, შრატისმიერი დაავადება და სხვ), ფსორიაზის და ეგზემის დროს. აგრეთვე, პრე და პოსტოპერაციულ პერიოდებში ღვიძლითა და თირკმელებით დაავადებულ ადამიანებში. სიფილისის მკურნალობისას ხაჭიჭორას ექსტრაქტი ამცირებს სამკურნალო ქიმიური პრეპარატების მავნე და ტოქსიკურ ზემოქმედებას ღვიძლზე.
ვიეტნამში მცენარის მიწისზედა ნაწილებისა და ფესვებისგან ამზადებენ მატონიზირებელ ჩაის. მცენარის ნაყენს აქვს ყავის გემო და საერთო ტონუსს მატებს ორგანიზმს.
ესპანეთსა და პორტუგალიაში ხაჭიჭორას ყვავილების ნაყენი გამოიყენება კვეთის მაგივრად თხის და ცხვრის ყველის წარმოებაში.
აღსანიშნავია, რომ ხაჭიჭორას ფშავში, მთიულეთსა და კახეთში ეძახიან სულ სხვა მცენარეს – წიწმატურას (Capsella bursa-pastoris (L.) Medic.), რომელიც ბოტანიკურად სხვა ოჯახის წარმომადგენელია და არაფერი აქვს საერთო ხაჭიჭორასთან.
ნინო გოცაძე,
წყარო: sputnik-georgia.com