ეკონომიკური კანონები და კატეგორიები
ეკონომიკური ცოდნის მცირე საგანძურში, რომელიც ფერმერებისთვის მომზადდა, მოკლე, ლაკონური განმარტებების სახით ასახულია ეკონომიკური ცოდნის ძირითადი პრინციპები, პოზიციები, მოთხოვნები, მოტივაციები, დაკავშირებები, ახლებური მიმართულებები, მომავლის ხედვა
ეკონომიკური კანონი იგი არის ეკონომიკურ მოვლენებსა და პროცესებს შორის მდგრადი, მუდმივგანმეორებადი მიზეზობრივ-შედეგობრივი კავშირი და ურთიერთგაპირობებულობა.
ეკონომიკური კანონი მოვლენათა არსია მოძრაობაში. მოვლენები არსს რომ ემთხვეოდეს, მაშინ ყოველგვარი მეცნიერება ზედმეტი იქნებოდა. კანონი დაფარულია. მსოფლიო მიზიდულობის კანონი რომ ხიდან ნაყოფის ჩამო-ვარდნაში ჩანდეს, მაშინ მისი აღმოჩენა არ იქნებოდა საჭირო.
საყოველთაო ეკონომიკურ კანონებს მარადიული ხასიათი აქვს და საერთო-საკაცობრიო ნიშნებით ხასიათდება, მოქმედებენ ყველა ეპოქაში.
საყოველთაო ეკონომიკური კანონებია:
შრომის მზარდი ნაყოფიერების;
შრომის დანაწილების (საერთაშორისო);
ფულის მიმოქცევის;
ღირებულების;
დროის ეკონომიის;
მოთხოვნილების განუხრელი ზრდის;
მოთხოვნის;
საქონლის მიწოდების;
განსაკუთრებული ეკონომიკური კანონებია (ისინი განსაკუთრებული ქვე-სისტემისთვის, სფეროებისთვის არის ნიშანდობლივი):
საბაზრო ურთიერთობის;
ნატურალური მეურნეობის.
ეკონომიკური კანონები, როგორც ბუნების კანონები, ადამიანთა ნება-სუ-რვილისაგან დამოუკიდებლად მოქმედებენ, მაგრამ ადამიანებს შეუძლიათ მათი შეცნობა და გამოყენება თავიანთ პრაქტიკულ მოღვაწეობაში, რაშიც ეხმარება ეკონომიკური მეცნიერება.
ეკონომიკური კანონების მოთხოვნების განხორციელების სისტემა ვლინდება ეკონომიკურ (სამეურნეო) მექანიზმში.
ეკონომიკური კანონებისაგან განსხვავებით არსებობს ნორმატიული კანონებიც, რომელთა შემოღებაც შეიძლება და გაუქმებაც. მათ იურიდიული ძალა აქვს.
ნორმატიული (იურიდიული) კანონები ხელს უწყობენ ეკონომიკური კა-ნონების რეალიზაციას.
ეკონომიკური მეცნიერება იცნობს აგრეთვე ეკონომიკურ კატეგორიებს. ისინი განმაზოგადებელი ცნებებია, რომლებიც მოვლენებისა და პროცესების უზარმაზარი რაოდენობის არსს ასახავენ, ეროვნული სიმდიდრის მოძრაობის ძირითადი ფორმების თეორიულ გამოხატულებას წარმოადგენენ და ამ ფორმების არსებითი ნიშნების ამსახველი განმაზოგადებელი ცნებებია. მაგალითად, როცა ვამბობთ: საქონელი (ეკონომიკური კატეგორიაა) არის პროდუქტი დამზადებული ბაზრისათვის, ამ შემთხვევაში პროდუქტი, საყოველთაობაა, ბაზრისათვის–განსაკუთრებულობა, ხოლო თვით საქონელი–ერთეული, როგორც ნამდვილი.
ეკონომიკური კატეგორიები შეიძლება დაიყოს:
თანაფარდობით ანუ რეფლექსურ კატეგორიებად;
კანონის ტიპის კატეგორიებად.
ცნების გამომხატველ სიტყვას ტერმინი ეწოდება. ჩვეულებრივი სიტყვებისაგან განსხვავებით ტერმინები ზუსტ განსაზღვრულობას ექვემდებარებიან. ეკონომიკური ტერმინი ისევე განსხვავდება სიტყვისაგან, როგორც მსჯელობა –წინადადებისაგან.
კატეგორიად გვევლინება ცნება, რომელიც შეიცავს ზოგადობის, განსა-კუთრებულობისა და ერთეულის მომენტებს.
ეკონომიკური მეცნიერების კლასიფიკაცია
ეკონომიკურ მეცნიერებათა საფუძველია ზოგადი ეკონომიკური თეორია, რომელიც ზოგად თეორიულ ეკონომიკურ პრობლემებს სწავლობს. კონკრეტული ეკონომიკური მეცნიერებანი კი ლოკალური ხასიათისაა და სპეციფიკურ ეკონომიკურ მოვლენებს სწავლობენ.
ეკონომიკური მეცნიერების განვითარების კვალობაზე ზოგად ეკონომიკურ თეორიაში გამოიყო შემდეგი ძირითადი ნაწილები: მიკროეკონომიკა, მაკროეკონომიკა, მეზოეკონომიკა და მეგაეკონომიკა.
მიკროეკონომიკა შეისწავლის ლოკალური ბაზრისა და მისი ცალკეული სუბიექტების (კორპორაცია, ფირმა და ა.შ.) ეკონომიკურ ფუნციონირებას;
მიკროეკონომიკა (ბერძნ. „მცირე“)–ეკონომიკური მეცნიერების ნაწილი, განაყოფი, სფერო, რომელიც დაკავშირებულია შედარებით მცირე მასშტაბის ეკონომიკური პროცესების, სუბიექტების, მოვლენების, ძირითადად კი საწარმოების, ფირმების, მეწარმეების, მათი სამეურნეო საქმიანობის, მათ შორის ეკონომიკურ ურთიერთობათა შესწავლასთან, მოხმარების, ფასების დანახარჯების, მოგების გათვალისწინებით–მიკროეკონომიკის ყურადღების ცენტრშია მწარმოებლები და მომხმარებლები, მათ მიერ წარმოების, გაყიდვის, ყიდვის, მოხმარების მოცულობათა მიმართ გადაწყვეტილებების მიღება.
მიკროეკონომიკა სწავლობს აგრეთვე სუბიექტების საბაზრო ქცევის წესს, წარმოების, განაწილების, გაცვლის, მოხმარების პროცესში მათ შორის ურთიერთობებს. იგი შეისწავლის აგრეთვე მწარმოებლებს, მეწარმეებსა და სახელმწიფოს შორის ურთიერთობას.
მაკროეკონომიკა შეისწავლის მთლიანი ეროვნული ეკონომიკური სისტემის, როგორც მაკრობაზრის განვითარებათა კანონზომიერებებს;
მაკროეკონომიკა–მსხვილმასშტაბიან ეკონომიკურ მოვლენებსა და პროცესებს სწავლობს. იგი ქვეყნის ეკონომიკას, მთლიანად მის მეურნეობას ეხება. მისი შესწავლის ობიექტს წარმოადგენს მთელ მეურნეობაზე კრებსითი, განმაზოგადებელი მაჩვენებლები, როგორიცაა ეროვნული სიმდიდრე, საერთო ეროვნული და საერთო შიდა პროდუქტი, ეროვნული შემოსავალი, სახელმწიფო და კერძო ჯამური ინვესტიციები, მიმოქცევაში ფულის საერთო რაოდენობა.
მაკროეკონომიკა ერთდროულად სწავლობს და იკვლევს ქვეყნის საშუალო ეკონომიკურ მაჩვენებლებს, როგორიცაა: საშუალო შემოსავლები, საშუალო შრომის ანაზღაურება, ინფლაციის დონე, უმუშევრობა, შრომის ნაყოფიერება და განმაზოგადებელი მაჩვენებლების ზრდის, სიდიდეების ამაღლებისა და შემცირების ტემპებს, რომლებიც ქვეყნის ეკონომიკას და მასში მიმდინარე ეკონომიკურ პროცესებსა და სტრუქტურულ პროცესებს ახა-სიათებთ.
მეზოეკონომიკა სწავლობს ეროვნული ეკონომიკის ქვესისტემების (აგრარული, სათბობ-ენერგეტიკული, სატრანსპორტო და სხვა კომპლექსების, ინფ-რასტრუქტურის და სხვ.) ფუნქციონირებას;
მეგაეკონომიკა სწავლობს შრომის საერთაშორისო დანაწილების, საერთაშორისო ვაჭრობის, შრომის საერთაშორისო ბაზრის, საერთაშორისო სავალუტო სისტემის, საერთაშორისო ეკონომიკური ინტეგრაციის და საერთაშორისო მასშტაბის სხვა გლობალურ პრობლემებს.
განიხილავენ მეტაეკონომიკასაც, რაც სხვანაირად ეკონომიკის ფილოსო-ფიას ნიშნავს.
ეკონომიკური სისტემა
ეკონომიკური სისტემა საზოგადოების (ხალხის) სამეურნეო ცხოვრების (ეკონომიკის გაძღოლის, წარმართვის) ორგანიზაციის ფორმაა.
ეკონომიკური სისტემის ამოსავალი კრეტერიუმებია–საკუთრების ტიპი ეკონომიკურ რესურსებზე და საშუალება, რომლის მეშვეობითაც ხორციელდება ეკონომიკური გადაწყვეტილება.
ეკონომიკური სისტემის წინაშე სამი ძირითადი ამოცანა დგას: რა ვაწარმოოთ, როგორ ვაწარმოოთ, ვისთვის (ან რატომ) ვაწარმოოთ.
გამოიყოფა ეკონომიკური სისტემის სამი ძირითადი ტიპი. ტრადიციული, მბრძანებლური (ცენტრალიზებული) და კაპიტალისტური (საბაზრო).
ტრადიციული ეკონომიკური სისტემა ეკონომიკური ცხოვრების ორგანიზა-ციის ისეთი წესია, სადაც ტრადიციულად მოქმედი ადათ-წესების შესაბამის-ად განისაზღვრება წარმოების პროცესი (ასეთი ეკონომიკა მხოლოდ გადმონა-შთების სახით არის შემორჩენილი ზოგიერთ ტომსა და ადამიანთა ჯგუფში).
მბრძანებლური ეკონომიკური სისტემის დროს მიწა და კაპიტალის ძირი-თადი ნაწილი სახელმწიფო საკუთრებაა, ხოლო რესურსებს, გეგმის შესა-ბამისად, მართვის ცენტრალური ორგანოები ანაწილებენ.
ასეთ ეკონომიკას გეგმიურს უწოდებენ. ასეთი ეკონომიკის დროს მოთხოვნას განსაზღვრავს წარმოება, მაშინ, როდესაც, როგორც წესი, წარმოების მამოძრავებელი და გამსაზღვრელი უნდა იყოს მოთხოვნა.
კაპიტალისტური (საბაზრო) ეკონომიკური სისტემის დროს მიწა და კაპიტალი ცალკეული პირების საკუთრებაა და რესურსები ბაზრის საშუალებით ნაწილდება.
ამ სისტემის საფუძველია კერძო საკუთრება, მეწარმეობის თავისუფლება, პირადი ინტერესები და სტიმულები, კონკურენცია და სახელმწიფოს შეზღუდული როლი.
უკანასკნელ წლებში სულ უფრო იზრდება სახელმწიფოს მარეგული-რებელი როლი, რის გავლენითაც ჩამოყალიბდა შერეული ანუ სოციალურად ორიენტირებული საბაზრო ეკონომიკის სისტემა (როგორც საბაზრო ეკონომიკური სისტემის ნაირსახეობა). ამ დროს ქვეყნის მასშტაბით რესურსების განაწილებას განსაზღვრავს როგორც სახელმწიფოებრივი გადაწყვეტილებები, ისე საბაზრო ძალები და მოტივაციები.
ეკონომიკას ახასიათებს ციკლურობა. ციკლი მოიცავს 4 ფაზას: კრიზი-სს, დეპრესიას, გაცხოველებას, აღმავლობას. მთავარი ფაზაა კრიზისი, რომელშიც მოცემულია მთელი ციკლის ძირითადი ნიშნები. იგი გვიჩვენებს ეკონომიკის განვითარების არა მხოლოდ ზღვარს, არამედ მისი შემდგომი ზრდის იმპულსებს, მასტიმულირებელი ფუნქციის შესრულებით.
ბაზარი
ბაზარი არის მწარმოებელთა და მომხმარებელთა ურთიერთზემოქმედების ხერხი და კავშირი, რომელიც ემყარება საფასო სიგნალების დეცენტრალი-ზებულ, უპიროვნო მექანიზმს. ზოგადი განმარტებით ბაზარი განისაზღვრება, როგორც სტიქიური წესრიგი.
ბაზრის წარმოშობა უშუალოდ უკავშირდება შრომის საზოგადოებრივი დანაწილების აღმოცენებას.
არსებობს ბაზრის 5 ნიშანი:
ბაზარი გულისხმობს მისადმი თავისუფალ ხელმისაწვდომობას და მისგან თავისუფალ გამოსვლას, ამიტომ მონაწილეთა რაოდენობა ბაზარზე შეზღუდული არ არის;
რამდენადაც ბაზარზე მონაწილეობს საქონელმწარმოებელთა დიდი რაოდენობა, იმდენად თითოეული მათგანის მიერ დაწესებული ფასი მნიშვნელოვან ზეგავლენას ვერ ახდენს საერთო საბაზრო ფასზე;
ბაზარზე არსებობს სრული თავისუფლება მატერიალურ-ფინანსური და ადამიანური ფაქტორების გადაადგილებაში;
ბაზარმა ყველა მისი მონაწილისათვის თანაბარი შესაძლებლობები უნდა უზრუ-ნველყოს. ამიტომაა მიღებული თითოეულის უფლება სრულ ინფორმირებუ-ლობაზე მიწოდებისა და მოთხოვნის შესახებ, ფასებზე, საქონელთა სპეციფიკაზე და ა.შ.;
თავისუფალ ბაზარზე გამორიცხულია რაიმე პრივილეგიები გამყიდველთა ცალკეული ჯგუფისათვის.
ბაზარს გააჩნია შემდეგი მთავარი ეკონომიკური ფუნქციები: ფასწარმოქმნის; ინფორმაციის; წარმოების თვითრეგულირების; მასტიმულირებელი; მარეგუ-ლირებელი; ეკონომიურობის; ექვივალენტურობის; მეურნეობრივი საქმია-ნობის დემოკრატიზაციის.
თავისუფალი (კლასიკური) ბაზარი შემდეგი ნიშნებით ხასიათდება:
მონაწილეების შეუზღუდავი რაოდენობა;
თავისუფალი კონკურენცია;
საზოგადოების ყველა წევრისათვის თავისუფალი ხელმისაწვდომობა ნებისმიერი სამეურნეო საქმიანობისადმი;
წარმოების ფაქტორთა აბსოლუტური მობილურობა, კაპიტალის გადაადგილების შეუზღუდავი თავისუფლება;
მოგების ნორმის, მოთხოვნის, მიწოდების და სხვათა შესახებ აბსოლუტური ინფორმაციულობა;
თავისუფალი კონკურენციის არც ერთ მონაწილეს არ შეუძლია უშუალო ზეგავლენა მოახდინოს სხვის გადაწყვეტილებაზე არაეკონომიკური მეთოდებით;
ფასები ყალიბდება სტიქიურად, თავისუფალი კონკურენციის პირობე-ბში;
არ არსებობს მონოპოლიზმი და სახელმწიფო რეგულირება.
ამ ნიშნების მხედველობაში მიღებით დგინდება, რომ ბაზარი არის თვი-თრეგულირებადი სისტემა.
კიდევ არსებობს:
მიზნობრივი ბაზარი,
რეგიონული ბაზარი,
შავი ბაზარი (ყალიბდება კანონმდებლობის დარღვევით).
საბაზრო ეკონომიკაზე გადასვლა არ ნიშნავს თავისუფალი ბაზრის ჩამოყალიბებას. სინამდვილეში სრული თავისუფლება და შესაბამისად სრული ეკონომიკური თავისუფლება არ არსებობს, თუმცა უნდა იყოს საკმარისი ეკონომიკური თავისუფლება, რომელიც ხელს უწყობს ეკონომიკის სწრაფ განვითარებას და მიიღწევა რეგულირებული ბაზრის განვითარებით.
ბაზრის სისტემა. ობიექტების მიხედვით ბაზარი იყოფა:
საქონლის და მომსახურების;
სამუშაო ძალის;
წარმოების საშუალებათა (კაპიტალის);
ფასიანი ქაღალდების, ვალუტის;
მეცნიერულ-ტექნიკურ მიღწევათა და პატენტების; ნფორმაციის;
მოქცევის საშუალებათა;
ლიცენზიათა ბაზარი და ა.შ.
ტერიტორიული ნიშნით განასხვავებენ:
ადგილობრივ და რეგიონულ, საშინაო და საგარეო ბაზარს, ეროვნულ და მსოფლიო ბაზრებს.
გაჯერებულობის მიხედვით განასხვავებენ: წონასწორობით, დეფიციტურ და ჭარბ ბაზრებს.
გრეგორი მენქიუ განმარტავს კონკურენტულ ბაზარსაც–ეს არის ბაზარი, რომელზეც მრავალი მყიდველი და მრავალი გამყიდველია და თითოეული მათგანი უმნიშვნელო გავლენას ახდენს საბაზრო ფასზე.
ბაზრის აუცილებელი რეგულატორია კონკურენცია და ფასების მექანიზმი.
ფასი, ფასწარმოქმნა, ღირებულება
ფასი საქონლის ან მომსახურების ღირებულების ფულადი გამოხატულე-ბაა. თვითღირებულება კი საქონელში განივთებული აბსტრაქტული შრომაა, იგი საქონლის წარმოების ობიექტური კანონია, რომელიც განაპირობებს საქონლის გაცვლას აუცილებელი შრომის დანახარჯების მიხედვით. ამასთან, არეგულირებს საქონელმწარმოებელთა კავშირებს, რადგან ფასს საფუძვლად ღირებულება უდევს.
ღირებულების კანონი იგივე ფასების კანონია.
ღირებულება მწარმოებლის მიერ საქონელში ჩაქსოვილი შრომაა. ღირებულების სიდიდე შრომის საზოგადოებრივად აუცილებელი დანახარჯებით განისაზღვრება, რომლის ადეკვატური ზომაა საზოგადოებრივად აუცილებელი სამუშაო დრო. ცალკე გამოიყოფა სახმარი ღირებულება (როგორც ახლა ხმარობენ საქონლის სარგებლიანობა), მაგრამ ფასის საზომი მთლიანი ღირებულებაა. პროდუქტი რომ საქონლად იქცეს, მას უნდა ჰქონდეს სახმარი სამომხმარებლო (სარგებლიანი) ღირებულება.
არჩევანის პრობლემა მჭიდროდ უკავშირდება ალტერნატიულ ღირე-ბულებას (ამას ახლა ეკონომისტები ფართოდ იყენებენ). ალტერნატიული ღირებულება–ეს არის იმ პროდუქტის სარგებლიანობა, რომელზეც მყიდველმა უარი თქვა მეორე პროდუქციისათვის უპირატესობის მიცემით
ფასს, თავისი მნიშვნელობის მიხედვით შემდეგი ასპექტები აქვს:
ამარტივებს ყიდვა-გაყიდვის პროცესს;
არეგულირებს მოთხოვნასა და მიწოდებას;
ხელს უწყობს ან ხელს უშლის გასაღების პროცესს;
უშუალოდ უკავშირდება ღირებულებასა და მოგებას;
წარმოადგენს საიმედო ინსტრუმენტს კონკურენციულ ბრძოლაში.
ფასზე მნიშვნელოვნად არის დამოკიდებული ფირმის (საწარმოს) კომერ-ციული წარმატება.
ფასების კლასიფიკაციას ახდენენ შემდეგი ნიშნების მიხედვით:
ეკონომიკური ბრუნვის ხასიათის მიხედვით (საბითუმო, საცალო, შესასყიდ, სატვირთო გადაზიდვების, კავშირგაბმულობის მომსახურების, მომსახურების და სხვ.);
ტერიტორიული ნიშნის მიხედვით (ქვეყნის მთელი ტერიტორიისთვის, ზონალური, ადგილობრივი (ტარიფები) და სხვ.);
მოქმედების ვადის მიხედვით (სეზონური, საპრეისკურანტო, ერთჯერადი შეკვეთების, სახელშეკრულებო, საკომისიო და სხვ.);
საგარეო ვაჭრობის ხასიათის მიხედვით.
შიდა ფასები საექსპორტო და საიმპორტო საქონელზე როგორც წესი განისაზღვრება შიდა ბაზრის ფასების მიხედვით.
არსებობს აგრეთვე ბაზარზე ახალი საქონლის დასამკვიდრებელი ფასები, პრესტიჟული ფასი, წარმოების ხარჯების ასანაზღაურებელი ფასები, ლიდერის (კომპანიის) ფასი, ფსიქოლოგიური ფასები (დამრგვალებული თანხიდან უმნიშვნელოდ შემცირებული), მცოცავი ფასები (დეფიციტის პირობებში, კონკურენციის დროს).
ფასების პოლიტიკის შემუშავების გავრცელებული მეთოდია მრავალეტაპობრივი მიდგომა ფასების დაწესებისადმი. გამოიყოფა ფასწარმოქმნის სამი ძირითადი მიზანი:
საქონლის რეალიზაციის ზრდა და ბაზრის წილის მაქსიმიზაცია;
მოგების მაქსიმიზაცია;
უზარალობის უზრუნველყოფა.
ფასების დაწესებაზე მომქმედი ხუთი ძირითადი ფაქტორი გამოიყოფა:
ფასის დაწესება პრინციპით „საშუალო ხარჯებს პლუს მოგება“;
ფასის დაწესება უზარალობის ანალიზისა და საფასო მოგების უზრუნველყოფის საფუძველზე;
ფასის დაწესება საქონლის ფასეულობის საფუძველზე;
ფასების დაწესება მიმდინარე ფასების დონის საფუძველზე;
ფასის დაწესება დახურული ვაჭრობის საფუძველზე.
ფასწარმოქმნაზე დიდ გავლენას ახდენს წარმოების დანახარჯები და თვითღირებულება, მომხმარებლის და მოთხოვნის ფაქტორები; გეოგრაფიული ფაქტორი, საქონლის წარმოშობის ადგილი, პოლიტიკური გარემო, მოთხო-ვნაზე ორიენტირება, მიმდინარე (არსებული) ფასები, კონკურენცია და მრავალი სხვ.
ფული
ფული ერთ-ერთი ძირითადი და ამასთან, ურთულესი ეკონომიკური კატეგორიაა. იგი თვით აქსიომატურ, ეკონომიკურ კანონებზეც კი ახდენს გავლენას, განსაზღვრავს რა მათი მოქმედების ძალასა და ვადებს, ტემპებსა და მასშტაბებს.
ფულს კაცობრიობის უგენიალურეს აღმოჩენად მიიჩნევენ. საუკუნეებია, კაცობრიობა მოიხმარს და ატრიალებს ფულს, მის სხვადასხვა ნიშნებს, მაგრამ ისიც შეიძლება ითქვას, რომ ფული თვითონ ატრიალებს მსოფლიოს.
ფულს გააჩნია თვითრეგულირების უნარი, რაც მხოლოდ მატერიალური წარმოების სფეროს ფუნქციონირების დონის ამაღლებით მიიღწევა.
ფული სხვა არაფერია, თუ არა საქონელი (განსაკუთრებული), იგი ყველანაირ მიმართებაში იმყოფება სხვა საქონელთან და არავითარ შემთხვევაში არასაქონლურ განზომილებებთან.
ფულის გაჩენასა და შემოღებას განაპირობებს და განსაზღვრავს მატერიალური წარმოების სფეროს დონე, ე.ი. თუ ქვეყანაში ძირითადად იწარმოება საკუთარი საქონლის გარკვეული მასა, იგი ქმნის მატერიალიზებულ საფუძველს ფულის არსებობისათვის. ეს ნიშნავს, რომ საქონელი შობს ფულს, როგორც განსაკუთრებულ საქონელს. ადმინისტრაციული წესით ფულის შემოღება ამ უკანასკნელს აბსურდულ ელემენტად აქცევს, რაც ადასტურებს იმ ჭეშმარიტებას, რომ ეკონომიკას მართავს თავისი კანონები და არა ადმინისტრირება და მბრძანებლობა.
ფული ოთხ ძირითად ფუნქციას ასრულებს:
ღირებულების საზომი–ამჟამად საქონლის ღირებულების საზომის ფუნქციას ასრულებს ქაღალდის ფული (დოლარი, მარკა, ლარი და ა.შ.), ოქროთი ყოველგვარი ურთიერთობის გარეშე. კარგა ხანია ისტორიას ჩაბარდა ის დრო, როცა ამ ფუნქციას ოქრო ასრულებდა;
მიმოქცევის საშუალება–ფული წარმოგვიდგება საქონელთა (მომსახურებათა) ურთიერთგაცვლის შუამავლად. თავდაპირველად ფული სწორედ ამ ფუნქციის შესასრულებად გამოიცა (სახაზინო ბილეთების სახით);
დაგროვების საშუალება–ამ ფუნქციას ფული ასრულებს მაშინ, როდესაც მისი მფლობელი მიღებისთანავე არ ხარჯავს მას და ინახავს (თვითონ ან ბანკში);
გადახდის საშუალება-საქონელგაცვლიდან საქონელმიმოქცევაზე გადასვლამ და ყიდვისა და გაყიდვის აქტების დროში დაცილებამ წარმოშვა ფულის, როგორც გადახდის საშუალების ფუნქცია (მაგ. ყიდვა განვადებით, გადასახადების დაფარვა უნარდო ანგარიშსწორებით, საერთაშორისო ანგარიშგებები და სხვა).
ქაღალდის ფულის სიმტკიცე (მსყიდველობისუნარიანობის უცვლელობა) ქვეყანაში ოქროს მარაგის სიდიდეს კი აღარ უკავშირდება, არამედ იგი ცენტრალური (ეროვნული) ბანკის საქმიანობით განისაზღვღვრება, რომელიც არეგულირებს ფულის მიმოქცევას. მან შესაძლებელ (ოპტიმალურ) მინიმუმამდე უნდა შეზღუდოს ფულის ნიშნების როგორც მიწოდება, ისე მოთხოვნა. სხვაგვარად მოხდება ფულის გაუფასურება. ამით დასტურდება, რომ ფულის მსყიდველობითი უნარი (ანუ საქონლის და მომსახურების ის რაოდენობა, რომელიც შეიძლება გაიცვალოს ფულზე) უშუალო კავშირშია მიმოქცევისათვის საჭირო ფულის რაოდენობასთან.
ფულადი ურთიერთობების საფუძველზე სახელმწიფოები ჩართულნი არიან მსოფლიო სავალუტო სისტემაში. ამჟამად (1978 წლიდან) მოქმედებს ახალი მსოფლიო სავალუტო სისტემის პრინციპები. აქედან უმნიშვნელოვანესია ოქროს დემონეტიზაცია. გაუქმდა ოქროს ოფიციალური ფასი, შეწყდა დოლარის გადაცვლა ოქროზე, რაც იმას ნიშნავს, რომ ოქრო უკვე აღარ განიხილება როგორც ფული და ის ჩვეულებრივ საქონლადაა მიჩნეული. ყველა ქვეყანას სავალუტო კურსის სასურველი რეჟიმის არჩევის უფლება აქვს მიცემული, რის გამოც დამყარდა სავალუტო კურსის განსხვავებული რეჟიმები.
ფულად ურთიერთობებში გამოყოფენ ფულად სისტემას, რომლის ელე-მენტებია:
ფულის ერთეული – მის სახელწოდებას ადგენს სახელმწიფო;
ფასების მასშტაბი – რომელშიც იგულისხმება ფულის დანაწევრება ერთეულებად (მაგ. 1 ლარი შედგება 100 თეთრისგან და ა.შ.);
სახელმწიფო ფულადი ნიშნები–ეს გადახდის კანონიერი საშუალებებია (მაგ. საქართველოში გამოიყენება 200, 100, 50, 20, 10, 5, 2 და 1-ლარიანი კუპონები);
სახელმწიფო აპარატი (ცენტრალური ბანკი, ფინანსთა სამინისტრო), რომელიც ქვეყანაში ფულის მიმოქცევას მართავს;
ფულის ემისია (ფულის დამატებითი დაბეჭდვა), რომელსაც ახორციელებს ცენტრალური ბანკი.
მიმოქცევაში ჭარბი ფულის არსებობას ინფლაცია ეწოდება. იგი იწვევს ფასების ზრდას და შემოსავლების გადანაწილებას, ძირითადად ფართო მასების საზიანოდ.
სხვაგვარად: ფასების ზრდის პროცესს ინფლაცია ეწოდება,
ხოლო შემცირების პროცესს–დეფლაცია.
ინფლაციას იწვევს:
საქონელსა და მომსახურებაზე ფასების ზრდა;
ხელფასების დაუსაბუთებელი გადიდება;
სახელმწიფო ბიუჯეტის დეფიციტი (მისი შევსებისათვის მთავრობა კრედიტს იღებს სახელმწიფო ბანკისაგან, რაც იწვევს მიმოქცევაში დამატებითი ფულის გამოშვებას);
საკრედიტო ექსპანსია, როცა ბანკები დაუსაბუთებლად დიდ კრედიტებს გასცემენ;
სამხედრო და სხვა ხარჯების გაუმართლებელი ზრდა და სხვ.
ინფლაციაზე გავლენას ახდენს არა მარტო საშინაო, არამედ საგარეო ფაქტორებიც.
განასხვავებენ ზომიერ (მცოცავ, როცა ინფლაციის წლიური ზრდის ტემპი 10%-ს არ აღემატება, რაც საშიში არ არის); „ჭენებით“ (ფასების დაჩქარებული ზრდა წლიურად 20%-დან 200%-მდეა); ჰიპერინფლაციას (ამ დროს ფასები და ფულის მიმოქცევა თვითდინებაზეა მიშვებული – ფასების ყოველთვიური ზრდა 50%-იან ზღვარს როცა სცილდება
ომარ ქეშელაშვილი,
სსმმა აკადემიკოსი