ცხიმზეთოვანი ტექნიკური კულტურები _ მელია – Melia azedarach L
მელია თითქმის ყველგანაა გავრცელებული – აზიის, ამერიკის და აფრიკის სუბტროპიკულ და ნაწილობრივ ტროპიკულ რაიონებში. მცენარე განსაკუთრებით კარგად ხარობს აღმოსავლეთ ინდოეთში, მთელ მცირე აზიაში, ირანსა და სირიაში. გვხვდება, აგრეთვე ყირიმის სამხრეთ ნაწილში – ზღვის სანაპირო ზოლში. ფოთოლმცვენი მცენარეა, სიმაღლით 15-18 მ-მდე, ფოთოლი 8-18, ლანცეტური, 7,5 სმ სიგრძის ფოთოლკავებით. ყვავილები იასამნის მსგავსი, საგველასებრი 25 სმ-მდე სიგრძის ყვავილედებად შეკრებილები. ნაყოფი მრგვალია, ყვითელი, მოშავო იერით 1-1,3 სმ დიამეტრით, დამწიფებისას გლუვი ზედაპირით, შემდეგ კი პერიკარპიუმის რბილი, ზედა კანი ნაოჭდება, რომელიც შეიცავს 4-7% ცხიმოვან ზეთს. თესლი მაგარ, მუქ, მურა ფერის გახევებულ ნაჭუჭშია მოთავსებული. აღმოსავლეთის ქვეყნებში თესლიდან მძივებს აკეთებენ.
მელიას ცხიმოვანი ზეთი, მომწვანო, ყვითელია, არასასიამოვნო სუნისა და მწარე გემოს მქონე, მომშხამავი. მელიას ზეთისაგან დამზადებული საღებავი ძლიერ სწრაფად და თანაბრად შრება, რის გამო წარმოქმნილი აპკი გლუვი ზედაპირისაა, ელასტიურია, ახასიათებს მაღალი ელექტროძაბვებისადმი გამძლეობა, სიმსუბუქე, ატმოსფერული ნალექებისადმი მდგრადობა, წყალუჟონვადობა, მჟავებისა და ტუტეების მიმართ გამძლეობა. სარკისებრი, პრიალა ზედაპირის წარმოქმნის თვისების გამო მასზე ვერ სახლობენ წყალმცენარეები და აქვს იზოლირების დიდი უნარი. იგი მკვრივდება 7 და დნება 36 გრადუს ტემპერატურაზე.
ხალხურ მედიცინაში ნაყოფის რბილი პერიკარპიუმი იხმარება ჭიების საწინააღმდეგოდ. ფოთლებიდან მიიღება მწვანე საღებავი და მომშხამველი ნივთიერება, რომელიც რეკომენდებულია, როგორც ინსექტიციდი. მელია საკმაოდ ყინვაგამძლე მცენარეა, მისი ყინვებისაგან დაზიანება დასავლეთ სუბტროპიკულ რაიონებში არ შეინიშნება.
მელია გვალვის ამტანი მცენარეა, კარგად ხარობს მწირ სილანარევ ნიადაგებზე, რის გამოც შეიძლება გამოყენებული იქნას მთის კალთების გატყევებისათვის.
მელია მრავლდება თესლით, შეიძლება მისი გამრავლება ვეგეტატიური წესით – კალმებით, აღნიშნულია თვითჩათესვით გამრავლება.
დათესვის წინ თესლს პერიკარპიუმი ეცლება, ითესება სათეს კვლებზე, ხოლო შემდეგ 8-10 _ თვიანი ნათესარი სანერგეში გადააქვთ, სადაც 1-2 წლის განმავლობაში რჩება. მუდმივ ადგილზე ირგვება მცენარეთაშორის 5-8 მ მანძილით, ჰექტარზე 250 ძირი. მსხმოიარობას მეექვსე-მერვე წელს იწყებს. სრულმოსავლიანი ერთი ხე საშუალოდ 60-100 კგ ნაყოფს იძლევა, ხოლო ჰა-ზე საშუალოდ 20 ტონამდე.
მოსავლის აღება ხდება ნოემბერში ან უფრო გვიანაც, რადგან მწიფე ნაყოფი ხიდან ადვილად არ ცვივა და ნაყოფის დაკარგვას თითქმის არა აქვს ადგილი.
ცხიმზეთოვანი კულტურების მოკლე დახასიათებიდანაც ნათლად ჩანს, რომ ყველა ცხიმზეთოვანი მცენარე პერსპექტიულია ჩვენი სუბტროპიკული ზონისათვის და მათი უმეტესობა შეიძლება გავრცელდეს მის ფარგლებს გარეთაც, რადგან ისინი იჩენენ საკმაოდ ყინვაგამძლეობას. მაშინ როდესაც, რესპუბლიკა დიდად განიცდის ძვირადღირებული მცენარეული ცხიმისა და მცენარეულის ზეთის (ლაქის) დიდ ნაკლებობას. დასანანია, რომ ეროვნული სიმდიდრის წყაროს შემავსებლად მცენარეული ცხიმების შემცველი სამრეწველო ჯიშების გაშენების რეალური შესაძლებლობები საქართველოში დღემდე სრულიად გამოუყენებელია.
რეზო ჯაბნიძე,
სსმმ აკადემიის აკადემიკოსი