ვაზი და საქართველო

როცა დედა ღვთისა წმინდა ნინოს თავის წილხვედრ ქვეყანაში საქადაგებლად გზავნიდა, „მიჰყო ხელი… რტოსა მას ვენახისასა, მოჰკვეთა, შექმნა ჯვარის სახედ“ და ქალწულს გადასცა. ამ ჯვრით უნდა გაექრისტიანებინა მას საქართველო.

ვაზის ჯვრით ხელში მომავალი, რწმენით ანთებული ქალწულის სახე არაერთი მწერლის შთაგონების წყაროდ ქცეულა. გრიგოლ რობაქიძე “გველის პერანგის” ერთ-ერთ პერსონაჟს ათქმევინებს: “…ქალწული ჯვარს ვაზის ნასხლავისგან გამოსჭრის. სხვების ჯვარი: ან ქვისაა, ან რკინის, ან უბრალო ხის… აქ კი: ჯვარი – ვაზის. ვაზი ხომ სახეა მიწის, ნიადაგის, სიცოცხლის, სხვაგან ჯვარი წამების და დასჯის ნიშანია. ჩვენში ჯვარი ლხინია თვითონ. მაგრამ მოითმინეთ… ეს კიდევ არაფერი. ქალწული ვაზის ნასხლავს თავის თმით შეჰკრავს. თითქოს ჭრილობა შეუხვია ნასხლავს, რომელიც იცრემლება. ჯვარი – ქალის თმით შეკრული. მაჩვენეთ სხვა სახე უფრო მწველი და უფრო ლამაზი! ჯვარი – ვაზის ნასხლავისგან გამოჭრილი. ჯვარი – ქალის თმით. ქალის თმა ხომ სახეა: ქალობის-ქალწულობის-დედობის… არა, სხვების ჯვარი ბერწია, ჩვენი კი ნოყიერი და ნაყოფიერი”, – ხოლო წერილში “საქართველოს ხერხემალი” ბრძანებს: “ჯვარი ვაზის შეკრულია ქალის თმით (ლეგენდარული გადმოცემით, ღვთისმშობლისა თუ თვითონ ნინოსი). აქ “მარადი ქალწულობა” თუ “მარადი ქალურობა” უკვე უკანასკნელი სიმძაფრით არის გადმოცემული. კათოლიკურ ევროპას ასეთი რამ არ გააჩნია. ეს არის გადამეტება.

ცნობილი სემიტოლოგი, აკადემიკოსი გიორგი წერეთელი თავის ნაშრომში “სემიტური ენები და მათი მნიშვნელობა ქართული კულტურის ისტორიის შესწავლისთვის” სიტყვა “ღვინის” წარმომავლობაზეც საუბრობს: “გამორიცხული არაა შესაძლებლობა, რომ ზოგიერთი სიტყვა ქართულიდან იყოს სემიტურში ნასესხები. ასეთ ეჭვს იწვევს “ღვინო”. ეს სიტყვა, როგორც ცნობილია, სხვადასხვა სისტემის ბევრ ენაში მოიპოვება:  გერმ.ვეინ, ინგ. ვინე, ფრანგ. ვინ, ლათინ. ვიუმ, ბერძ. ვინოს და სხვა. გვხვდება იგი სემიტურშიაც: არაბ. ვაინ, ებრ. ვაინ, ასურულ-ბაბილონური ინუ და სხვა. მაგრამ ინდო-ევროპული ენების სპეციალისტებს იგი ინდო-ევროპულში ნასესხებად მიაჩნიათ (ტომსონი). არც სემიტოლოგების მიერ არის იგი სემიტურად მიჩნეული (ლაგარდი, ჰომბეელგენეზენიუსი). თავისთავად იბადება ეჭვი მისი ქართული წარმოშობის შესახებ. ამ მხრივ საყურადღებოა სიტყვის სომხური ფორმა. როგორც ცნობილია, ქართულ ვი-ს მეგრულში ზოგჯერ გი შეესატყვისება: ვირი – გირი(ნი), – ამიტომ ქართული ღვინი-ს შესატყვისად მეგრულში გინი იყო მოსალოდნელი. თანამედროვე მეგრული, ქართულიდან ნასესხები ფორმა ღვინი მოწმობს, რომ ეს ო მეორეულია, ხოლო თავკიდური ღ მერეა დართული (შეადარეთ სვან. ღ-ვაჭარი ან ქართულივე ღ-დინი). ამ ფორმით სიტყვა შემონახულია სომხურში, სადაც ის ზანურიდან უნდა იყოს ნასესხები. ირანული ენებიდან სომხურს არ შეეძლო ეს სიტყვა შეეთვისებინა, რადგან იგი აღმოსავლურ ინდოევროპულ ენებში არ არსებობს. გამორიცხულია სემიტურიდან სესხებაც. ქართულში რომ სიტყვა სემიტურიდან იყოს შემოსული, სომხურს ქართველური ენებიდან აღარ დასჭირდებოდა სიტყვის გადაღება, რადგან სემიტურისგან სესხების გზები მისთვისაც გახსნილი იყო. თუ მოვიგონებთ, ამასთან, ძველ ებრაულ გადმოცემას, რომელიც “დაბადებაშია” შემონახული და რომელიც ვენახისა და ღვინის სამშობლოდ ამიერკავკასიას თვლის (იხ. ივ. ჯავახიშვილი, საქართველოს ეკონომიკური ისტორია), სერიოზული საფუძველი გვექნება გამორიცხულად არ ჩავთვალოთ შესაძლებლობა, რომ მაღალი სასოფლო-სამეურნეო კულტურის მაჩვენებელი ისეთი სიტყვა, როგორიც არის ღვინო და საგანი, მითი აღნიშნული, ქართულიდან იყოს მთელს მსოფლიოში გავრცელებული”. აქვე გვსურს გავიხსენოთ ერთი ძველი ირანული გადმოცემა, რომელიც შეტანილია 1365 წლით დათარიღებულ სპარსულ ხელნაწერ “ნაურუზნამეში”. ამ ლეგენდის მიხედვით, სახელგანთქმული მეფის შამირამის შვილმა სიკვდილს გადაარჩინა ფასკუნჯი, რომელსაც უზარმაზარი გველი ახრჩობდა. მადლიერმა ფრინველმა მეფეს ჩრდილოეთის მხრიდან ყურძნის წიპწები მიართვა. ხელმწიფის ბრძანებით წიპწა დათესეს. აღმოცენდა ვაზი და მოისხა ყურძენი. დაწურეს და დააყენეს სასმელი, რომელიც სიტკბოების წყაროდ აღიარეს. მეფის ბრძანებით ვაზის ზვრები მთელ ქვეყანაში გაშენდა.

„ქუშტი აპახტარ“ – ჩრდილოეთის მხარე – ირანელთათვის კავკასია და მასში შემავალი ქვეყნებია. ამგვარად, ზემომოყვანილი სპარსული გადმოცემით, ვაზის კულტურის სამშობლოდ ამიერკავკასია ივარაუდება. “დაბადების” მიხედვითაც ვაზის კულტურის სამშობლო სამხრეთ კავკასიაა, არარატის მხარე.

ეს ორი ძველთაძველი გადმოცემა, ერთი – ებრაული, რომელიც სემიტური სამყაროდან მომდინარეოებს და მეორე – სპარსულ-ირანული, ე.ი. ინდოევროპული, ვაზის კულტურის წარმოშობას სამხრეთ-კავკასიას უკავშირებს, იმ ტერიტორიას, რომელიც ოდითგანვე აბორიგენი იბერიულ-კავკასიური მოდგმის ხალხით იყო დასახლებული და, ამდენად, გამორიცხავდა სემიტური და ინდოევროპული ჩამომავლობის მოსახლეობის პიონერობას ამ დარგის მეურნეობის წარმოშობის საკითხში” (გიორგი ჩიტაია).

ბატონი იასონ ხუციშვილი ბრძანებს: „საინგილოში უხსოვარი დროიდან წითელ ღვინოებს ხოხბისყელა ღვინოებს უწოდებდნენ… როცა ინგილოს ძვირფასი მეგობარი ან მეომარი ესტუმრებოდა, მასპინძელი სტუმარს თავის მამულში გაანადირებდა, მოკლავდა ხოხობს და დიასახლისს ჩახოხბილს მოამზადებინებდა… სტუმრის პატივსაცემად ახდიდნენ ხოხბისყელა ღვინით სავსე ქვევრს და ლხინითა და ზარ-ზეიმით აღნიშნავდნენ ღირსეული მეგობრის სტუმრობას.

ქართულ ტაძართა შემკულობაში, ფრესკებსა თუ ხელნაწერთა მოხატულობაში ვაზის გამოსახულებამ უპირატესი ადგილი დაიკავა. ვაზის სტილიზებული გამოსახულებით არის შემკული ბოლნისის ტაძრის სტელები. ვაზისავე სახის ორნამენტი ამშვენებს აკაურთას (VIს), ზღუდურს (X-XIს.ს.), ბაგრატის ტაძრის სვეტისთავს (XIს.), ჯვრის მონასტერს (VI), ატენს (VIIს.) მარტვილს (Xს.), სამთავისს (XIს.). ვაზის მტევნებია გამოსახული სვეტიცხოვლის დასავლეთ ფასადზე. ქართულ ორნამენტში ხშირად ვაზის ფოთლები და მტევნებია ჩახატული. ასეა მოხატული წმინდა დავით აღმაშენებლის სამეფო სამოსი გელათის ფრესკაზე. X საუკუნიდან ძველ ქართულ მხატვრობასა და ქანდაკებაში ხშირად გვხვდება სხვადასხვა ჯიშის ვაზის ფოთოლი და ყურძნის მტევანი. მაგალითად, ბაგრატის ტაძრის სვეტისთავზე გამოქანდაკებულია გრძელმტევანას ანდა დიდმტევანას ჯიშისმაგვარი კუმსი მტევანი. ანანურის მიძინების ტაძრის აღმოსავლეთ კედლის სიუჟეტი მსხვილ და წვრილმარცვლიანი მტევნებითაა შემკული. ძანის (IX-XII) ტაძრის კედელი შემკულა აკიდოსმაგვარი მტევნებით. ჯრუჭის ოთხთავის მხატვრობაში ვაზის ბარვაა გამოსახული. ფერებით შესრულებულ კომპოზიციაზე აშკარად ჩანს თეთრი და წითელი ყურძნის მტევნები. ერთ ძირზე ორფერი ყურძნის არსებობა მყნობის შედეგი უნდა იყოსო, ვარაუდობს ივ. ჯავახიშვილი.

ძველად საქართველოში ვაზს ფიცრადაც თლიდნენ და სამშენებლო მასალად იყენებდნენ. გათლილი ვაზის ფიცრისგან იყო გაკეთებული XII საუკუნეში გელათის მონასტრის კარი. ვაზისგან იყო დამზადებული მღვიმის (ჭიათურის ახლოს) და ქორუბნის (საჯავახოს ქვემოთ) მონასტერთა კარებიც. ი. სტოვბუნი საინტერესო ცნობას გვაწვდის იერუსალიმის ჯვრის მონასტერში მოზარდი ვაზის შესახებ: “ჯვრის მონასტრის კარში შემოსულს პირველი ხვდებოდა ძველი, ტანმსხვილი ვაზი და მისი ლერწებით შეკრული საგრილობელი. ასეთს იერუსალიმის სხვა ტაძრებში არ შევხვედრივარ. ესეც ალბათ მისი ერთ-ერთი ქართული ნიშანია” (ი. ტოვბუნი, შოთა რუსთაველის ფრესკა).

1968 წლის ჟურნალი „ძეგლის მეგობარი“ (#16) მკითხველს ამცნობს იმ დროისთვის შემორჩენილ უხუცეს გიგანტურ ვაზებს: “სიღნაღის რაიონის სოფელ ქვემო ბოდბეში, ლადო აბულაშვილის ეზოში, იდგა 135 წლის ვაზის ხე. ყველაზე საინტერესო ვაზის ცხოვრებიდან მისი რთველი იყო. კრეფა თურმე ორ-სამ დღეს გრძელდებოდა. 1950 წელს 10-12 გოდორზე ნაკლები არ მოკრეფილაო. თითო იქაური გოდორი 150 კილოგრამს იწონის, ასე რომ, მთლიანად ტონანახევარს კრეფდნენ 100 წლის ვაზიდან… ახლა კი მოუვლელობის გამო იმის მესამედიც არ იკრიფებაო, – ბრძანებს აზირა მათიაშვილი. მასვე უნახავს სიღნაღში 160 წელზე მეტი ხნის ვაზი, რომლის გარშემოწერილობა ნიადაგის ზედაპირთან 92სმ-ს უტოლდებოდა, ხოლო 70სმ სიმაღლეზე განშტოებული ღეროსი – 82სმ-ს. მასვე უნახავს სიღნაღის რაიონში, სოფელ ჭანდარში, ზაქარია მანიჟაშვილის ეზოში, ნახევარი საუკუნის გიგანტური ვაზი, საიდანაც პატრონი თურმე ნახევარ ტონაზე მეტ ყურძენს კრეფდა.

ქართულ ყოფაში სამნაირი საწნახელი იყო გავრცელებული: ქვიტკირით ნაშენი, ქვაში გამოკვეთილი და ხის მორისგან გამოთლილი. ქვითკირის საწნახელი უმთავრესად აღმოსავლეთ საქართველოში იცოდნენ, სადაც მას ხშირად დახურულ მარნებში ათავსებდნენ.

ჩვეულებრივ, საწნახელი მარანზე იყო მიშენებული, მარნის კედლები საწნახელის კედლებადაც იყო გამოყენებული, ხოლო თვით საწნახელს ორი კედელი ჰქონდა ამოყვანილი. არცთუ იშვიათად შეხვდებოდით ვენახში განცალკევებით მდგარ ქვითკირის საწნახელს. თუ ვენახი სახლიდან და მარნიდან დიდი მანძილით იყო დაშორებული, ყურძენს ვენახშივე წურავდნენ და ბადაგი მარანში ურმით გადაჰქონდათ.

აღმოსავლეთ საქართველოში გავრცელებული საწნახელები ხშირად ორგანყოფილებიანი იყო (შუაში კედლით გადატიხრული). ერთ განყოფილებაში წითელ ყურძენს წურავდნენ, მეორეში – თეთრს.

ქვის საბადოებით მდიდარ მხარეებში, მეტადრე – ქართლსა და იმერეთში, ძველთაგანვე მოიკიდა ფეხი ქვაში გამოკვეთილმა საწნახელმა, რომლის ზედაპირს ხშირად ვაზისა და ყურძნის გამოსახულება ამშვენებდა. ვარძიის მიდამოებში ათეულობით ასეთი საწნახელია. მახლობლად, კლდის სოფლებში, ჭაჭკარსა და ფიაში, ხშირად შეხვდებით კლდეში ნაკვეთ საწნახლებს, ხოლო უძველესმა “ქვაბთა ქალაქმა”, უფლისციხემ, 2300 წლის წინანდელი საწნახლები შემოგვინახა.

ხის საწნახელი ცაცხვის ან წაბლის მორისგან ითლებოდა. ამ სახელით მას იმერეთსა და გურიაში იხსენიებდნენ. ქართლ-კახეთში ნავს უწოდებდნენ, სამეგრელოში – ოჭინახს, რაჭა-ლეჩხუმში – ხორგოს ან ხაპს. იყო გამორჩეული ზომის საწნახლებიც. მაგალითად, ისეთი, XVII ს-ის იტალიელი მისიონერის ქრისტეფორო კასტელის ნახატმა რომ შემოგვინახა. მასზე ასახულია ყურძნის დაწურვის სცენა. ფარღალალა მარანში ვეება საწნახელი მოჩანს, რომელსაც პატარა კიბე აქვს მიდგმული. გლეხები კიბეზე ადიან და ისე ცლიან საწნახელში გოდრებს.

ყურძნის ფეხით დაწურვა საკმაო გამოცდილებასთან ერთად მუხლის ძალასაც მოითხოვდა, მაგრამ როგორც არ უნდა დაეწურათ, ჭაჭაში მაინც რჩებოდა საკმაო რაოდენობით ძვირფასი წვენი. ამ წვენის გამოსაწურად ჰქონდათ საგანგებო ხელსაწყო – მექანიკური წნეხი, რომელიც ხალხში სხვადასხვა სახელით არის ცნობილი: საქაჯავი, საქაჩავი, წბერი, საწბერავი, ჭახრაკი, ხარხინი. გამოწნეხილ ტკბილს – ნაქაჯს, ნაქანჩს, ნაწკბერს – სხვადასხვანაირად იყენებდნენ. ვინაიდან ნაქაჯი “ძელგია” და “ძაბუნი”, მას ცალკე აყენებდნენ და სახარჯოდ ხმარობდნენ, ყანაში ან ველზე წყლის მაგივრად სვამდნენ. ზოგჯერ დაწნეხილი ჭაჭის წვენს თავანკარა ღვინოშიც ურევდნენ. ნაქაჯ წვენს, რომელიც უფრო სქელი და სუფთაა, ხშირად სათათარედ და საბადაგოდ იყენებდნენ.

ქართული მარანი ორი ტიპისაა: ღია და დახურული. ღია მარანი დასავლეთ საქართველოშია გავრცელებული. იმერეთსა და რაჭა-ლეჩხუმში მას ჭურ-მარანს უწოდებენ. ლიხთიმერეთში ჰავისა და ნიადაგის მოჭარბებული ტენიანობის გამო ჭურების გადახურულში დამარხვა საშიშია: მუდმივი ჩერო და უმზეობა ღვინოს დასცდის და შმორის სუნს მისცემს. ქვევრებს მზემ რომ არ დახედოს და ღვინო არ წაახდინოს, ჭურისთავი საგანგებოდ არის დაჩრდილული. ტრადიციულად – რცხილის ხეებით ან თხილის ბუჩქებით. უყვართ ჭურის თავზე კომშის დარგვაც – მას კარგი ჩრდილი აქვს, სუფთაა და მატლს იშვიათად იჩენს, ფესვები სწორად და ღრმად მიდის მიწაში და ქვევრს არ აზიანებს.

რაჭველები ჭურ-მარნის თავზე კოპიტს რგავენ

ჭურისთავს ზედ ეკვრის მარანი, რომელიც ნაირგვარია როგორც მასალით, ისე კონსტრუქციული თავისებურებით.

დახურული მარანი კი ქართლ-კახეთსა და დასავლეთ საქართველოს მთიან ზოლში იციან. ამ ტიპის მარანი ზოგან განცალკევებით დგას, ზოგან კი საცხოვრებელი სახლის კომპლექსშია ჩაშენებული. ორსართულიან საცხოვრებელ სახლში ჩატანებულ მარანს ზოგჯერ ლამის მთელი პირველი სართული უკავია. ქართლ-კახეთში აქა-იქ შემორჩენილია ერთსართულიანი სახლი, რომლის ერთი თვალი საცხოვრებელია, მეორეში კი მარანია გამართული.

ყურძნის მოსავლის აღების შემდეგ, მისი დაწურვისთანავე, დაწმენდილ სუფთა თავ ღვინოს ამა თუ იმ წმინდანის სახელზე დაფლულ ქვევრში ჩაასხამდნენ. წმინდანის დღეობაზე ქვევრს მოხდიდნენ, თავ ღვინოს ამოიღებდნენ და ხატში მიტანდნენ. შეწირულ ღვინოს ზედაშე ერქვა. დღეობამდე ღვინის ზედაშის მოხსნა არ შეიძლებოდა. აკრძალული იყო ზედაშე ღვინის გაყიდვა და გასხვისებაც.

საქართველოში ღვინის ზედაშე საოჯახო ვენახებისა და საგვარეულო და სასოფლო ხატების ვენახების მოსავლისგან იწურებოდა. ზედაშეს ქვევრი ვენახში, მარანში ან საყდრის გალავანში იყო ჩაფლული. მცხეთის რაიონის სოფელ ერედის ძალისის წმინდა გიორგის ეკლესიის გალავანში 115 ქვევრი აღმოჩნდა. ამ ჭურჭელს სოფლელები საოჯახო და საგვარეულო ზედაშეებისთვის იყენებდნენ.

საზედაშეო ღვინოს ეკლესია-მონასტრებშიც წურავდნენ. ეს ღვინო აღაპის ვალდებულებას უკავშირდებოდა – სააღაპოდ შეწირული ან სააღაპოდ გაპიროვნებული გლეხი მოვალე იყო, ამა თუ იმ პირის აღაპისთვის მონასტერში სურსათი და ღვინო მიეტანა. ეს ღვინო ზოგჯერ პირდაპირ საზედაშეოდ იწოდებოდა.

საზედაშეო ქვევრები მარნის მარჯვენა კუთხეში იყო ჩაფლული და წმინდა ადგილად ითვლებოდა. თუ კარის ეკლესია არ ჰქონდათ, სამეგრელოში ქორწინებისა და ნათლობის საიდუმლოებას მარანში ასრულებდნენო, – გვიმოწმებენ უცხოელი მოგზაურები ლამბერტი და შარდენი. ქართლშიც ბავშვის ნათლობა მარანში სრულდებოდა. ახალი წლის დილით მეკვლე მარანს მიულოცავდა, საახალწლო ხონჩა ნათლისღებამდე მარანში უნდა ყოფილიყო. იმერეთში მარანი ან ჭურისთავი წმინდათაწმინდა ადგილად მიიჩნეოდა, სადაც ამა თუ იმ წმინდანის ან დღეობის სახელდებული ჭური ემარხა. მათთვის თავის მოხდა და ღვინის მოხმარება ნებადართული იყო შობას, ახალი წლის წინა საღამოს, ახალ წელიწადს, მაისის ორშაბათს, კოხინჯრობას, ელიაობას, ამაღლებას, კვირიკობას და სხვა დღესასწაულებზე.

სვანეთში კახთ-ტაბაგის გადახდის დროს სუფრას პირველად მარანში გაშლიდნენ, ზედ საუკეთესო კერძებს დააწყობდნენ, სანთლებს აანთებდნენ, ოჯახის უფროსი კი ოჯახის კეთილდღეობისთვის ილოცებდა.

ქართველ ტომებში დასტურდება სალოცავი ნაგებობანი საზედაშეო ჭურჭლის შესანახად. სამეგრელოში ის საჯვარე ან ოხვამერი მარნის სახელით იყო ცნობილი. საჯვარესთან მივიდოდნენ, დაილოცებოდნენ, სანთელს აანთებდნენ. ქიზიყშიც ჰქონდათ და დღესაც აქვთ ხისა თუ ქვითკირის საოჯახო და საგვარეულო სალოცავები, სადაც ქვევრებში შესაწირავი ღვინო ინახება.

ღვინისთვის სალოცავებიც ზედაშეებად იწოდებოდა. ქართლში, სოფელ ბაზალეთში, ნათელაანთ გვარს ჰქონდა მარანი, რომელიც ლაშარის ნიშს წარმოადგენდა. სოფელ ქსოვილში ლაშარის ნიშა მარანია, სადაც ღვინოს ინახავდნენ. ფშავ-ხევსურეთის სალოცავებს კახეთში საკუთარი ვენახები ჰქონდათ.

საუბარმა მეტისმეტად შორს რომ არ წაგვიყვანოს, აქ დავასრულებთ, ოღონდ მანამდე გავიხსენებთ შიომღვიმის მონასტრის მარანს, რომელიც სიუხვითა და ბარაქით ქართველთათვის კეთილდღეობის სიმბოლოდ იქცა. ღმერთმა დალოცოს და აავსოს ჩვენი ქვეყანა, როგორც ერთ დროს შიოს მარანი!