მოქმედებს თუ არა ქვევრის თიხა ღვინის ხარისხზე?
მეთუნეობა ქართული ყოფის განუყოფელი ნაწილია და მას ჩვენში მრავალათასწლიანი ისტორია აქვს. როგორც არაერთხელ აღგვინიშნავს, საქართველოს მეთუნეობა ხუთ ძირითად დარგად იყოფა. ესენია: მეაგურეობა, მეთონეობა, მეკრამიტეობა, მექვევრეობა და მეჭურჭლეობა. თიხა, როგორც სხვადასხვა ნაკეთობისათვის დასამზადებელი ნედლეული, საქართველოს ბევრ ადგილას მოიპოვებოდა და ამჟამადაც მოიპოვება, თუმცა, ხანგრძლივი დაკვირვებიდან გამომდინარე, ზოგიერთი ადგილის თიხისაგან შესაძლებელი იყო, მაგალითად, ხარისხიანი აგურის, კრამიტის, თონისა და სხვათა დამზადება, მაგრამ იმავე ნედლეულისაგან ქვევრს არ ამზადებდნენ, რადგან ხანგრძლივი პრაქტიკა უჩვენებდა, რომ ზოგჯერ ასეთი ქვევრები ღვინოზე გარკვეულ წილად უარყოფითად მოქმედებდნენ. საქართველოში ყველა გამოცდილმა მეღვინემ და ქვევრის ოსტატმა იცოდა, რომ ღვინოზე უარყოფითი გავლენა შესაძლოა ისეთ ქვევრსაც მოეხდინა, რომელიც, ან არასათანადოდ გამომწვარი, ან არასაკმარისად დამუშავებული და დახარისხებული, ან სულაც დაბინძურებული წყლით მოზელილი იყო. საერთოდ, უნდა ითქვას, რომ ქვევრის – მაღალხარისხიანი საღვინე ჭურჭლის, დამზადება, ურთულესი საქმეა და წარმატების მისაღწევად მექვევრეს არაერთი მომენტისა თუ ფაქტორის გათვალისწინება უწევს. ეს საკითხი ქართულ სამეურნეო ლიტერატურაში XIX ს-შიც იყო წამოჭრილი. ამ ყოველივეს შესახებ საინტერესო ცნობას ვკითხულობთ თ.ლ.ე. ჯორჯაძის წიგნში: მევენახეობა და ღვინის დაყენება, კეთება და გაუმჯობესობა ხელთმძღვანელობისათვის კახური ღვინის მყენებლებისა. თბილისი, 1876.
„ესეც შესანიშნავი და გამოცდილი არის, რომ როდესაც თიხა-მიწასა ზელავენ ქვევრის, ანუ სხვა ჭურჭლის საკეთებლათა, უკეთუ იგი აზილეს გუბის წყლითა და ანუ აშმორებულის დიდის ხნის წყლითა, იმის ქვევრი რაც უნდა რომ კარგათ და დიდი ხანი რეცხონ, მაინც არაოდეს კარგათ არ შეინახამს ღვინოსა – ყოველთვის წაახდენს, ააშმორებს და ცუდს გემოსა და სუნს მისცემს“. ალბათ ეს ყოველივე იმითაა განპირობებული, რომ ღვინო თავის ჭურჭელთან – ქვევრთან ხანგრძლივ შეხებაშია, მოყოლებული მასში ყურძნის ჩაჭყლეტვით, დადუღება-დაყენებითა და დასრულებული ქვევრში ღვინის ხანგრძლივად, რიგ შემთხვევებში 10-15 და მეტი წლით შენახვით. ქვევრში ღვინის ამგვარი ხანგრძლივი დროით შენახვა მხოლოდ ქართულ ისტორიულ წყაროებს არ ეფუძნება, არამედ თანამედროვე რეალურ ფაქტებსაც.
დავუბრუნდეთ ჩვენი სტატიის შინაარსს და ცოტა უფრო ვრცლად შევეხოთ თუ როგორ მოქმედებს ქვევრის კედლებში შემავალი სხვადასხვა ნივთიერებები ღვინის ხარისხზე. როგორც ჩანს, ეს საკითხი ადრევე იყო აქტუალური. ქართულ ეთნოგრაფიულ და ისტორიულ წყაროებში საუბარია იმაზე, თუ რა მნიშვნელობა აქვს ამა თუ იმ ადგილას დამზადებულ ქვევრს ღვინის ხარისხისათვის. ასეთი მასალები საკმაოდ მრავლად მოგვეპოვება. ამჯერად მოკლედ გაგაცნობთ ამონარიდებს ლ.ე. ჯორჯაძის წიგნიდან, რომელიც ფაქტობრივად პირველი ქართული სახელმძღვანელოა მევენახეობა-მეღვინეობის დარგში. მეორე წყაროა ილია ჭავჭავაძის ცნობილი ნარკვევი “ღვინის ქართულად დაყენება”. თბილისი 1887წ.
როგორც ირკვევა, ქართველი მეურნე დიდი ხნის წინ დააკვირდა საქართველოს სხვადასხვა ადგილებში დამზადებული ქვევრების ხარისხსაც და მათს ზემოქმედებას ღვინოზე. სწორედ ამაზეა საუბარი ჯორჯაძის ნაშრომში (მევენახეობა და ღვინის დაყენება, კეთება და გაუმჯობესობა ხელმძღვანელობისათვის კახური ღვინის მყენებლებისა. თბილისი, 1876.) “როგორათაც უწინდელს ეგრეთვე ახლანდელს დროებში, თფილისის უეზდში სართიჭალის უჩასტკაში სოფელ ანთოკში გაკეთებული ქვევრი ყველა სხვა ადგილების ქვევრზე კარგი გამოდის და ვისაც ამ ადგილიდან აქვს წაღებული ქვევრი, ანუ უწინდელი და ანუ ახლანდელი, იგინი ყველანი კმაყოფილნი არიან და ამბობენ, რომ ღვინის კარგად და დიდხანს ინახამსო და ამ სოფლის ქვევრებზე ყველგან ქების ხმა არის გავრცელებული”… ცოტა ქვემოთ: „ადგილის მდებარეობით და ქვების ფერფლების მიხედულობითა მაგალითად თიხა არის ხოლმე ფერად: თეთრი, ყვითელი, მოლურჯო ცისფერი, მუქი წითელი და წითელი; და როდესაც იგი ქვევრად გამოიწვება, მაშინაც იმ ფერისა გამოვა ქვევრი, რა ფერისაც თიხა მიწა იყო და რადგან ქვები არის ზოგი კირისა, ზოგი მელნარევი და ზოგი სხვა და სხვა მინერალის ნაწილებისა და ეგრეთვე ტალისა და ჭიქისა, და მათგანი ზოგიერთი ჯიშისა და თვისებისა ქვა არ უხდება და არ ინახამს კარგათა ღვინოსა, ამისათვის ყოველგვარი თიხა მიწის ქვევრი ღვინოს კარგათ ვერ ინახამს“.
როგორც ზემოთ ვახსენებთ, ქვევრის ავკარგიანობის საკითხს ილია ჭავჭავაძეც ეხება ხსენებულ ნარკვევში: „ჯერ ყველაზედ უწინარეს ქვევრის სიკეთისათვის საჭიროა კარგი თიხისა იყოს და კარგად გამომწვარი. ამიტომაც ჩვენებური კაცი ვიდრე ქვევრს იყიდდეს, ჯერ გამოიკითხავს, რა ადგილის თიხისაა და სად არის გამომწვარი. ყველამ იცის, სად რა ადგილის ქვევრია კარგი. ამას დიდი გულმოდგინებით ეძიებენ და ამისათვის ფასსაც კი არა ჰზოგავენ…“. როგორც ვნახეთ, ილია ორ მეტად მნიშვნელოვან მომენტს ეხება: 1) „რა ადგილის თიხისაა“ და 2) „სად არის გამომწვარი“.
რა თქმა უნდა, ილიას მახვილ გონებას ეს მეტად მნიშვნელოვანი მომენტები არ გამოეპარებოდა და არც გამოჰპარვია. საქმე ისაა, რომ შესაძლოა საქვევრე თიხა მართლაც კარგი ადგილისა იყოს, კარგად დახარისხებული, დამუშავებული და ქვევრიც კარგად და ხარისხიანად აშენებული, მაგრამ მას გამოწვა აკლდეს. ეს პრობლემა, სამწუხაროდ, დღესაც დგას. თუმცა ეს, და მექვევრეობასთან დაკავშირებული სხვა არაერთი პრობლემა განხილვის ცალკე საგანია და წინამდებარე სტატიაში მათ აღარ შევეხებით, არამედ გადავალთ იმ ერთ-ერთ მთავარ საკითხზე, რასაც ქვევრის თიხაში შემავალი ნივთიერებების ღვინოზე მოქმედება წარმოადგენს. ქვევრის თიხის ლაბორატორიულ გამოკვლევას საქართველოში ჯერჯერობით ფართო ხასიათი არა აქვს და ეს საკითხი ეს-ესაა ხდება აქტუალური. ლაბორატორიული ანალიზისათვის ჩვენ შევარჩიეთ, როგორც ქვევრის, ისე ღვინის ნიმუშები. კერძოდ: მოპოვებული იქნა ზემო იმერეთის, კერძოდ კი სოფელ ტყემლოვანას (ჭიათურა) მექვევრეობის კერიდან აღებული ორი, ძველი და ახალი ქვევრის ნატეხის ნიმუში. ერთი მათგანი იყო დაახლოებით 100 წლის წინათ, ადგილობრივი მეთუნის მიერ, ადგილობრივი თიხისაგან დამზადებული ქვევრის ნატეხის ნიმუში. აღნიშნული ქვევრის ნატეხი ქვევრის პირის ნაწილია. მნიშვნელოვანია, რომ მასზე შემორჩენილია დამღა – ქართული ასო „დ“, რომელიც ადგილობრივი მექვევრის – დავით კაპანაძის ინიციალია. ქვევრის ნატეხი სწორედ მისმა შთამომავლებმა გადმოგვცეს. ამასთან ერთად მოპოვებული იქნა დავით კაპანაძის შთამომავლების მიერ ახლად დამზადებული ქვევრის ნატეხიც, რომელიც დამზადებული იყო 2010 წელს იმავე თიხისაგან, რომელსაც ამ სოფლელები მოიპოვებდნენ ოდითგანვე. ყოველი შემთხვევისათვის, ადგილობრივ მექვევრეთა გადმოცემით, ძველი და ახალი ქვევრები დამზადებულია ერთსა და იმავე ადგილას მოპოვებული თიხისაგან. მაშ ასე, მოვიპოვეთ ერთი და იმავე ადგილას დამზადებული ქვევრების ორი – 1910 და 2010 წლის ნიმუშები, რომელთაც რენტგენულ–ფლუორესცენტული მეთოდით ჩაუტარდა ლაბორატორიული კვლევა. ჩვენი მიზანი იყო გაგვეგო ქვევრის ნიმუშებში მძიმე მეტალების შემცველობა, თუმცა, მთლიანობაში გამოკვლეულ იქნა არა მარტო მძიმე მეტალების შემცველობა.
ლაბორატორიული კვლევა ჩატარდა ქვევრის ნიმუშებში: ტყვიის, ვერცხლისწყლის, დარიშხანის, სტიბიუმის, სპილენძის, ნიკელის, მანგანუმის, თუთიის, ვანადიუმის, კადმიუმის, ქრომის, რუბიდიუმის, რკინის, კალციუმის, კალიუმის და ტიტანის შემცველობებზე. საკითხს თავის დროზე ჯორჯაძეც შეეხო ზემოხსენებულ ნაშრომში: „ქვევრის უვარგისობა აი კიდევ რისაგან უფრო წარმოდგება: ყოველგვარ თიხა-მიწაში ურევია სხვა და სხვა მეტალის ნაწილები, ესე იგი თითბრისა, სპილენძისა, თუჯისა, რკინისა და სხვა ამგვარი საგნებისა. ხოლო ეს საგნები ურევია მეტნაკლულოვანობითა და ზოგი იქამდის ცოტა, რომ ხოლოთ ნიშნათ ეტყობა თიხასა და რადგან მოყვანილი არის რომ მეტალის ჭურჭელი ღვინოს არ ინახამს კარგათა, ამისთვის ეჭვი არ არის ამაზედ, რომ რომელ თიხა მიწის ქვევრსაც უფრო ბევრი ურევია მეტალის ნაწილები მეტარდე თითბრისა და რკინისა ის ქვევრი არაოდეს კარგათ და დიდხანს ვერ შეინახამს ღვინოსა.
ამ მიზეზბისაგამო, უკეთუ ექმნებათ კახელებსა, საჭირო არის რომ ქიმიით გამოიძიონ იმ ადგილის თიხა-მიწა, სადაც აკეთებენ ქვევრებსა და ეს გამოძიება ერთხელ სამუდამოთ გამუარკვევს საქმეს რომელი ადგილის თიხა-მიწა უფრო კარგი გამოდგება ქვევრის საკეთებლათა და ან რა განსხვავებას უჩვენებს ანთოკის თიხა-მიწასთან, რომლისაც ქვევრი გამოდის ყველაზე უფრო კარგი და უპირველესი ღვინის შესანახავათა“ (შეგახსენებთ, რომ ჯორჯაძის ეს სახელმძღვანელო 137 წლის წინ, XIX საუკუნეშია დაწერილი, ხოლო საკითხი დღესაც ძალიან აქტუალურია).
გთავაზობთ ტყემლოვნაში, 1910 წელს დამზადებული ქვევრის ნიმუშის კვლევის შედეგებს:
ელემენტი – შემცველობა, საკვლევ ნიმუშში (მგ/კგ).
1. Pb (ტყვია) 17,69;
2. Hg (ვერცხლისწყალი) 0,25;
3. As (დარიშხანი) 0,45;
4. Sb (სტიბიუმი) 2,22;
5. Cu (სპილენძი) 12,84;
6. Ni (ნიკელი) 49,61;
7. Mn (მანგანუმი) 242,62;
8. Zn (თუთია) 41,53;
9. V (ვანადიუმი) 70,49;
10. Cd (კადმიუმი) 0,76;
11. Cr (ქრომი) 21,71;
12. Rb (რუბიდიუმი) 84,79;
13. Fe (რკინა) 46041,31;
14. Ca (კალციუმი) 8055,37;
15. K (კალიუმი) 9693,52;
16. Ti (ტიტანი) 4972,98.
ეს კი გახლავთ 2010 წელს დამზადებული ქვევრის ლაბორატორიული ანალიზის შედეგები, რომელიც იმავე ლაბორატორიაში ჩატარდა.
| ელემენტი | შემცველობა
საკვლევ ნიმუშში (მგ/კგ) |
|
| 1 | Pb (ტყვია) | 20,38 |
| 2 | Hg (ვერცხლისწყალი) | 0,56 |
| 3 | As (დარიშხანი) | 0,18 |
| 4 | Sb (სტიბიუმი) | 4,12 |
| 5 | Cu (სპილენძი) | 12,34 |
| 6 | Ni (ნიკელი) | 78,57 |
| 7 | Mn (მანგანუმი) | 396,70 |
| 8 | Zn (თუთია) | 59,14 |
| 9 | V (ვანადიუმი) | 96,23 |
| 10 | Cd (კადმიუმი) | 2,09 |
| 11 | Cr (ქრომი) | 94,99 |
| 12 | Rb (რუბიდიუმი) | 89,39 |
| 13 | Fe (რკინა) | 54080,49 |
| 14 | Ca (კალციუმი) | 7936,50 |
| 15 | K (კალიუმი) | 8680,75 |
| 16 | Ti (ტიტანი) | 5851,20 |
ქვევრის ორივე ნატეხის ლაბორატორიული კვლევა ჩატარდა 24.01.13 წელს, თბილისში. აღსანიშნავია, რომ ორივე ნიმუში, ძველიც და ახალიც, იყო უხმარი, ანუ ღვინოჩაუსხმელი. (ძველი ქვევრი გამოწვის დროს გატყდა, ხოლო მასზე დამღის არსებობის გამო ქვევრის პირის დამღიანი ნაწილი სახელოსნოში შემთხვევით შემორჩა). თუმცა, მხოლოდ ქვევრის ანალიზის ჩატარება და ისიც, მხოლოდ რამდენიმე ნივთიერების გამოსაკვლევად კვლევის საბოლოო სურათს ვერ დაგვანახებდა და ამიტომაც ჩვენ ჩავატარეთ ღვინის ლაბორატორიული ანალიზიც. თუმცა, უნდა ითქვას, რომ ჩვენი კვლევის მიზანი იყო არა ქვევრში შემავალი ნივთიერებები, არამედ მათი ზემოქმედება ღვინოზე! გამოსაკვლევი ღვინის ნიმუშად შერჩეულ იქნა იმერული ვაზის ჯიშის – ოცხანური საფერეს ღვინო. შერჩეული იქნა ორი ნიმუში. პირველი: ოცხანური საფერე წითელი მშრალი, რომელიც დაყენებული იქნა ქვევრში, და რომლის რთველიც 25 ოქტომბერს ჩატარდა.
ღვინო, ყურძნის დაწურვიდან ლაბორატორიული ანალიზის ჩატარებამდე იდგა ქვევრში. შეგახსენებთ, რომ ქვევრები, რომლებსაც ჩაუტარდათ კვლევა ხმარებაში არასოდეს ყოფილა და 2012 წელს აღნიშნულ ქვევრებში პირველად დაყენდა ღვინო (შპს „ლაგვინარის“ მარანი, ბაკურციხე). აღსანიშნავია ისიც, რომ ყურძენი მოწეული იქნა მხოლოდ ბიოპრეპარატების: ბორდოს ხსნარისა და კოლოიდური გოგირდის გამოყენებით. კლერტგაცლილი ყურძენი თავდაპირველად ჩაიჭყლიტა 500-ლიტრიან ქვევრში. ფერმენტაციის დროს საფუარი, როგორც დანამატი გამოყენებული არ იყო. ასევე ღვინოს არ დამატებია არც გოგირდოვანი ანჰიდრიდი და არც სხვა რაიმე დანამატი. ღვინო არ გაფილტრულა.
ფერმენტაციის დასრულების შემდეგ ღვინო გადატანილ იქნა იდენტურ, 300 ლიტრის მოცულობის ქვევრში (ორივე ქვევრი ერთი მექვევრის დამზადებულია ერთსა და იმავე დროსა და ადგილას). ღვინის მეორე ნიმუში კი იყო ყურძნის იმავე მოსავლიდან, იმავე დროსა და მეთოდებით მინის ჭურჭელში დაყენებული ღვინო. ღვინის ორივე ნიმუშის კვლევა ჩატარდა თბილისში, შპს „ღვინის ლაბორატორიაში“, თარიღი – 04.02.2013.
ჩვენი მიზანი იყო გაგვეგო, იყო თუ არა ქვევრის ნატეხებში მძიმე მეტალების შემცველობა და გადაეცემოდა თუ არა ქვევრიდან მძიმე მეტალების კანონით დაშვებულ ზღვარზე მეტი რაოდენობა ღვინოს. გთავაზობთ შპს „ღვინის ლაბორატორიაში“ გამოკვლეული ღვინოების ანალიზის პასუხებს:
1) ღვინო ,,ოცხანური’’ საფერე, წითელი მშრალი 2012 წ. დაყენებულია ზემოიმერულ (ტყემლოვანა) ქვევრში. მეოთხე სვეტში მოცემულია საერთაშორისო კანონით დადგენილი ზღვრები.
| No | პარამეტრის დასახელება | პარამეტრების ფაქტობრივი მაჩვენებელი | ნ.დ. მიხედვით | ტესტირების მეთოდი / აპარატურა |
| 1 | სპილენძი | 0,23 mg/l | < 5,00 | OIV-MA-AS322-06 |
| 2 | რკინა | 1,601 mg/l | < 10,0 | OIV-MA-AS322-05A |
| 3 | ტყვია | 0,006 mg/l | < 0,300 | OIV-MA-AS322-11 |
| 4 | დარიშხანი | 0,00 mg/l | < 0,200 | OIV-MA-AS322-01A |
| 5 | კადმიუმი | < 0,007 mg/l | < 0,030 | OIV-MA-AS322-10 |
| 6 | ვერცხლისწყალი | 0,00 mg/l | < 0,005 | OIV-MA-AS322-06 |
| 7 | თუთია | 0,532 mg/l | < 5,00 | OIV-MA-AS322-08 |
| 8 | კალციუმი | 51,2 mg/l | 80,00 … 140,00 | (OIV) MA-E-AS322-04-CALCIU |
| 9 | ტიტრული მჟავიანობა (ღვინის მჟავაზე გადაანგარიშებით) | 5,5 mg/l | 4.0…8.0 | OIV-MA-AS313-01 |
| 10 | ფაქტობრივი ალკოჰოლი | 11,4 | OIV-MA-AS312-01A |
ღვინის მეორე ნიმუში:
2) ღვინო ,,ოცხანური’’ საფერე, წითელი მშრალი 2012 წ. ღვინო დაყენებულია მინის ჭურჭელში.
| No | პარამეტრის დასახელება | პარამეტრების ფაქტიური მაჩვენებელი | ნ.დ. მიხედვით | ტესტირების მეთოდი / აპარატურა |
| 1 | სპილენძი | 0,551 mg/l | < 5,00 | OIV-MA-AS322-06 |
| 2 | რკინა | 0,563 mg/l | < 10,0 | OIV-MA-AS322-05A |
| 3 | ტყვია | 0,006 mg/l | < 0,300 | OIV-MA-AS322-11 |
| 4 | დარიშხანი | 0,00 mg/l | < 0,200 | OIV-MA-AS322-01A |
| 5 | კადმიუმი | < 0,007 mg/l | < 0,030 | OIV-MA-AS322-10 |
| 6 | ვერცხლისწყალი | 0,00 mg/l | < 0,005 | OIV-MA-AS322-06 |
| 7 | თუთია | 0,639 mg/l | < 5,00 | OIV-MA-AS322-08 |
| 8 | კალციუმი | 38,5 mg/l | 80,00 … 140,00 | (OIV) MA-E-AS322-04-CALCIU |
| 9 | ტიტრული მჟავიანობა (ღვინის მჟავაზე გადაანგარიშებით) | 5,6 mg/l | 4.0…8.0 | OIV-MA-AS313-01 |
| 10 | ფაქტობრივი ალკოჰოლი | 11,25 | OIV-MA-AS312-01A |
საერთო სურათი ასეთია:
აღებულ იქნა ერთი და იმავე ადგილიდან დამზადებული ქვევრის ორი ნიმუში, რომელთაგანაც ერთი დამზადებული იყო დაახლოებით 1900 წელს, ხოლო მეორე კი 2010 წელს. ამის გარდა გამოკვლეულ იქნა ერთ ვენახში მოწეული ერთსა და იმავე დროს მოკრეფილი ყურძენი, ოცხანური საფერე, რომლის ერთი ნაწილი დაყენებული იქნა იმავე ქვევრში, რომელსაც ჩაუტარდა ლაბორატორიული ანალიზი, ხოლო მეორე ნიმუში კი დაყენდა მინის ჭურჭელში. როგორც აღინიშნა ჩვენი კვლევის მიზანი იყო გაგვეგო გადაეცემოდა თუ არა ღვინოს მძიმე მეტალების გარკვეული რაოდენობა ქვევრის კედლებიდან.
აგვეთანხმებით, რომ ამის რისკი უხმარი ქვევრის შემთხვევაში გაცილებით მეტია, თუმცა კვლევის შედეგი სახეზეა. აქვე გვინდა აღვნიშნოთ, რომ ეს გახლდათ მხოლოდ მცირედი გამოკვლევა. თავისთავად ცხადია, რომ საბოლოო სრული სურათისათვის ხანგრძლივი და ფართო ხასიათის კვლევაა საჭირო. აღნიშნული საკითხი უცხოელი დელეგატების მხრიდანაც წამოიჭრა 2011 წელს ალავერდის მონასტერში ჩატარებული ქვევრის ღვინის პირველ საერთაშორისო სიმპოზიუმზე, რომლის დროსაც უცხოელმა დელეგატმა ქართულ მხარეს მიმართა შეკითხვით, თუ რამდენად იყო შესწავლილი ქვევრის ნიმუშები ლაბორატორიულად. როგორც ჩანს, საკითხით ევროპაშიც დაინტერესდნენ და ეს არცაა გასაკვირი, რადგან უკვე არაერთი ევროპელი მეღვინე ფლობს ქართული ქვევრებით მოწყობილ ღვინის საწარმოს.
მადლობას ვუხდი ჩემს კოლეგებსა და მეგობრებს, რომლებმაც დიდი დახმარება გამიწიეს წინამდებარე კვლევის ჩატარებაში: ქ-ნ ირმა ჭანტურიას – შპს „ღვინის ლაბორატორიას“; ზურაბ თოფურიძეს – შპს „იბერიელი“; ერეკლე ღლონტს – შპს „ლაგვინარი“; დავით ჩიხლაძეს; ივანე ცუცქირიძეს; ივანე ხარისჩარიშვილს – „იოელემენტი“.
წინასწარი პროგნოზით შეგვიძლია ვთქვათ, რომ საქართველოს კუთხეებში მექვევრეობა რამდენიმე წელში კვლავ აღორძინდება, რასაც საფუძვლად უნდა დაედოს მასშტაბური ხასიათის კვლევა–ძიება, რადგან ქვევრი ის უნიკალური საღვინე ჭურჭელია, რომელიც ქართულ ღვინოსაც და საქართველოსაც სახელს გაუთქვავს მსოფლიოში.
გამოყენებული ლიტერატურა:
თ.ლ.ე. ჯორჯაძე -“მევენახეობა და ღვინის დაყენება, კეთება და გაუმჯობესობა ხელთმძღვანელობისათვის კახური ღვინის მყენებლებისა”. თბილისი, 1876.
ილია ჭავჭავაძე – “ღვინის ქართულად დაყენება”. თბილისი , 1887.
გიორგი ბარისაშვილი