რატომ დებს გუგული სხვის ბუდეში კვერცხს?

გუგული (cuckoo) იმ ფრინველთა რიცხვს მიეკუთვნება, რომლებიც მაინც და მაინც კარგი გალობით ვერ გამოირჩევიან. თუმცა გაზაფხულზე ტყეში ხშირად გაიგონებთ ,,გუ-გუს” ძახილს, მაგრამ ფრინველის ნახვა ადვილი საქმე არ არის. მისი ხმა 200-300მ მანძილეზეც კი ისმის. ფრინველების გალობა ყოველთვის გამრავლებასთანაა დაკავშირებული. გალობს მეტწილად მამალი, ამით იგი დედალს იზიდავს. გალობის ინტენსივობა კი გამოხატავს მისი სქესობრივი აგზნებულობის ხარისხს. გუგული საშუალო სიდიდის მურა ფერის ფრინველია, თეთრად დაწინწკლული საკმაოდ გრძელი კუდით. ღია ფერის მკერდსა და მუცელზე მოყავისფრო განივი ზოლები აქვს. ისევე როგორც ყველა სხვა ფრინველს, გუგულსაც კარგად აქვს განვითარებული სმენა, განსაკუთრებით კი მხედველობა. ამასთან იგი მეტად ფრთხილი ფრინველია.

ადამიანთა განსაკუთრებულ ინტერესს იწვევს მისი  ქცევა და ცხოვრების ნირი. მისი ბიოლოგია კარგად  არ  არის შესწავლილი, თუმცა ბევრი რამ მაინც  გარკვეულია. ცნობილია, რომ გუგული გადამფრენი  ფრინველია. იგი აგვისტოს ბოლოს ან სექტემბრის  დასაწყისში მიფრინავს გამოსაზამთრებლად თბილ  ქვეყნებში – აფრიკაში, არაბეთის ნახევარკუნძულზე, სამხრეთ აზიაში. აპრილის პირველ ნახევარში კი ისევ უბრუნდება მშობლიურ ადგილებს და აქვე მრავლდება კიდეც.  გუგულზე ასევე შეიძლება ითქვას, რომ სასარგებლო ფრინველია. იგი დიდი რაოდენობით ანადგურებს სოფლის მეურნეობისა და ტყის მავნე მწერებს, კენკავს ისეთ შხამიან მუხლუხოებსაც, რომელთაც სხვა ფრინველები არ ეკარებიან.

ცნობილია, ასევე გუგულის უცნაური გამრავლების ფაქტიც. იგი საკუთარ ბუდეს არასოდეს არ აგებს და მართვესაც თვითონ არ ჩეკავს. გუგული სხვა ფრინველს ჩაუდებს ხოლმე კვერცხს და  ნაშიერსაც მას აზრდევინებს.

ეს მოვლენა ბუდის პარაზიტიზმითაა ცნობილი.

სწორედ ეს იწვევს ჩვენს განსაკუთრებულ ინტერესს ამ ფრინველისადმი.

გუგული ბუდეში კვერცხს უდებს მეტწილად პატარა  ზომის ბეღურასნაირ ფრინველს: ბოლოცეცხლას, წყალწყალას, მეჩალიას, ასპუჭაკას, ჭვინტაკას, მემატლიას,  გულწითელას, ყარანას, ზოგჯერ ღაჟოს  და სხვა. სულ  აღრიცხულია, რომ გუგულს შეუძლია კვერცხი ჩაუდოს 147  სახეობის სხვადასხვა ფრინველს. უფრო ხშირად მაინც  20-30 სახეობის ფრინველის ბუდეში ნახულობენ  გუგულის კვერცხს. საინტერესოა ის ფაქტიც, რომ ერთი და იგივე დედალი გუგული კვერცხს მხოლოდ ერთი სახეობის ფრინველს  უდებს ბუდეში კვერცხს, მეცნიერების ვარაუდით ალბად იმას, რომლის ბუდეშიც თვითონ გამოიჩეკა.

დედალი გუგული კვერცხის დების მომენტში განსაკუთრებით აგზნებულია. იგი ირჩევს იმ მომენტს, როდესაც მასპინძელი ფრინველი დროებით ბუდეში არ არის. დროს იხელთებს თუ არა, მაშინვე დედალი ან უშუალოდ ბუდეში დენს კვერცხს ან მიწაზე დადებული კვერცხი ნისკარტით გადააქვს ბუდეში, თავისას იქ ტოვებს, ხოლო მასპინძლის ერთ ან ორ კვერცხს გადამოაგდებს ან თან წაიღებს ხოლმე. აღსანიშნავია ისიც, რომ ერთ ბუდეში მხოლოდ ერთ კვერცხს დებს. ორი დღის შემდეგ მეორე კვერცხს

 

იმავე სახეობის სხვა ფრინველს ჩაუდებს და ა.შ. სეზონის განმავლობაში არანაკლებ 12-ჯერ, ზოგჯერ 20-ჯერაც. გუგულის კვერცხი ჩვეულებრივ პატარაა. იგი სიდიდითა და ფერით მეტწილად ისეთივეა, როგორც ბუდის მასპინძელი ფრინველის კვერცხები. თუმცა არის შემთხვევები, როცა იგი მკვეთრად განსხვავდება.

ყველა მასპინძელი ერთნაირად არ  რეაგირებს გუგულის კვერცხსა და თვით გუგულის გამოჩენაზე. თუ მასპინძელი მიუსწრებს გუგულს, მაშინ იგი ცდილობს განგაშით განდევნოს ბუდიდან, კვერცხსაც კი აგდებს ბუდიდან და ყოფილა შემთხვევა რომ ამგვარი სტრესის დროს საერთოდ მიუტოვებია ბუდე მასპინძელს. ზოგი ნაკლებად შფოთავს და ეგუება არსებულ მდგომარეობას, ზოგი კი საერთოდ არანაირ რეაგირებას არ ახდენეს ბუდეში უცხო კვერცხის მოხვედრაზე.

გუგულის კვერცხში ჩანასახის განვითარება სწრაფად მიმდინარეობს. იგი 11-12 დღეში იჩეკება და ყოველთვის ასწრებს მასპინძელი ფრინველის კვერცხიდან ბარტყების გამოჩეკას.

გუგულის ბარტყი იბადება შეუმოსავი და თითიქმის უსუსური, მაგრამ 10-12 საათის შემდეგ მას გამოაჩნდება შეგუებითი ე.წ. ,,გადმოგდების” რექლექსი. ეს რეფლექსი იმაში ვლინდება, რომ მას შესწევს უნარი ბუდეში არსებული ყოველგვარი საგანი, მათ შორის კვერცხი, ბარტყი ან სხვა რაიმე, ზურგზე მოიგდოს და ბუდიდან გადმოაგდოს, მიუხედავად იმისა რა სიმძიმისაა ეს საგანი. ეს რეფლქსი მხოლოდ 3-4 დღე გრძელდება, შემდეგ კი ქრება.

ბარტყი საკმაოდ ბევრს ჭამს, სწრაფად იზრდება და 20 დღის შემდეგ ტოვებს ბუდეს, თუმცა ფრენის სრულყოფილ უნარს 25-26 დღის შემდეგ იძენს.

ყოველივე ზემოთ ხსენებული ეხება ჩვეულებრივ გუგულს, რომელიც ჩვენშიც არის გავრცელებული, ხოლო საერთოდ ნამდვილი გუგულების ქვერიგში 126 სახეობას აერთიანებენ, რომლეთაგან 80 სახეობას, ისევე როგორც ჩვულებრივ გუგულს ბუდის სრული პარაზიტიზმი ახასიათებს. საინტერესოა აღინიშნოს, რომ პარაზიტული სახეობები გავრცელებულია მეტწილად აღმოსავლეთ ნახევარსფეროში, ხოლო არაპარაზიტული დასავლეთ ნახევარსფეროში.

ამერიკაში გავრცელებული გუგულები ჩვეულებრივ თვითონ აგებენ ბუდეს, ჩეკავენ ბარტყებს და ზრდიან მათ. თუმცა არის შემთხვევები, როცა კვერცხს სხვას უდებენ ბუდეში, მაგრამ აღზრდას თვითონ კისრულობენ. ან კიდევ  ერთ საერთო ბუდეს აგებენ და მასში რამდენიმე დებს კვერცხს.

ეს ყველაფერი საკმაოდ საინტერესოა, თუმცა ბუდის პარაზიტიზმის წარმოშობის მიზეზები მეცნიერებისთვის უცნობია და ჯერ კიდევ საკვლევი მოვლენად რჩება.

ცუდი ვოკალური მონაცემების მიუხედავად გუგულის ,,გუ-გუ”  ადამიანებმა ერთობ დააფასეს და დროის შესატყობინებლად გამოიყენეს.  მინდა გაგახსენოთ ადრე ძალიან პოპულარი და ბევრისთვის როგორც საყვარელი, ისე აუცილებელი ნივთი -კედელზე დასაკიდებელი გუგულის საათი, რომელიც ყოველ ერთ საათში რეკდა ან ,,გუ-გუს” ძახილით საათის პატარა კარიდან გამომძვრალი გუგული  დროს იტყობინებოდა.

თეა ელერდაშვილი,

ბიოლოგი–ეკოლოგი