სათბურები _ მშენებლობა და ეფექტიანად გამოყენების წესები
საქართველოში სეზონის დასრულების შემდეგ (გვიან შემოდგომაზე, ზამთარსა და ადრე გაზაფხულზე) ბოსტნეულის წარმოება სათბურებისა და სპეციალურად მოწყობილი კონსტრუქციების გარეშე შეუძლებელია. სათბურები საშუალებას გვაძლევს, ნაკლებად ვიყოთ დამოკიდებული გარემო პირობებზე, მოვახდინოთ მზის ენერგიის აკუმულირება და ხელოვნურად ვარეგულიროთ მცენარეთა ზრდა-განვითარებისათვის საჭირო ყველა ფაქტორი, მცენარეები დავიცვათ არახელსაყრელი ბუნებრივი მოვლენების: სეტყვის, ქარის, გვალვა თუ წაყინვებისგან.
თანამედროვე სათბურები აღჭურვილია სპეციალური ტექნოლოგიებით, რომელთა დახმარებითაც მცენარეთა ზრდა-განვითარებისა და მაქსიმალურად უხვი მოსავლის მისაღებად ოპტიმალური პირობების შექმნაა შესაძლებელი.
თანამედროვე სათბურების მშენებლობა საკმაოდ შრომატევადი და ძვირი საქმეა, ამიტომ ძალზე დიდი მნიშვნელობა აქვს ყველა იმ ღონისძიებას, რომელიც ხელს შეუწყობს ნაკლები დანახარჯებით მაღალი და ხარისხიანი მოსავლის მიღებას.
ტრადიციულად ღია გრუნტში ბოსტნეული კულტურების წარმოება არახელსაყრელი გარემო პირობების დადგომისას წყდება, ამიტომ ბაზარზე ნედლი ბოსტნეულის დეფიციტი იქმნება, რაც ამ პროდუქტების სათბურებში წარმოებით ივსება.
სათბურების კონსტრუქციები ნიადაგურ-კლიმატური პირობებიდან გამომდინარე განსხვავდება. მრავალგვარია სათბურის ასაგები მასალაც — რკინა, ალუმინი, ხე, მსუბუქი შენადნობები, პლასტიკური მასალები და სხვა. მოდელიდან გამომდინარე სათბურების პარამეტრები (სიგრძე, სიგანე, სიმაღლე) მკვეთრად განსხვავდება ერთმანეთისაგან და საკმაოდ დიდ დიაპაზონში, სიგრძეში 10 მ-დან 75-85-მ-მდე (უფრო გრძელი სათბურების მშენებლობა მიზანშეწონილი არ არის, რადგან მათში ჰაერის ცირკულირება რთულდება) მერყეობს, სიგანეში — 3-მ-დან 18 მ-მდე, სიმაღლეში (ცენტრში) 2,5-მ-დან 6-7მ-მდე. საყრდენ ბოძებს შორის მანძილი 1,5 მ-დან 5-7 მ-მდე.
საქართველოში უახლოეს წარსულში ფართოდ იყო გავრცელებული 810-73 პროექტის მოდელი, ან მისი მოდიფიკაციები, რომელიც — 6,4 მეტრის სიგანის, —75 მეტრის სიგრძისა და — 3,5 მეტრი სიმაღლისა (ცენტრში) იყო (ამ მოდელის ცალკეული ან მცირე ბლოკური კონსტრუქციები ეხლაც გვხვდება). ამის გარდა სათბურის კონსტრუქციების მნიშვნელოვანი მაჩვენებელია თოვლის დაწოლისა (55-70 კგ/მ2) და ქარის სიჩქარის (65-80 კმ/სთ) მიმართ გამძლეობა.
სათბურის გადასახურად სხვადასხვა სახის მასალები გამოიყენება:
შუშა, სპეციალური ცელოფანი (3 ან 5 ფენიანი, რომლებიც სპეციალურ კომპონენტებს შეიცავს) და პოლიკარბონატი.
ყოველ მათგანს დადებითი მხარეც აქვს და უარყოფითიც.
შუშა
სინათლის კარგი გამტარიანობით, ქიმიური ინერტულობით, აბრაზიული ზემოქმედების მიმართ მედეგობით ხასიათდება.
ნაკლად ითვლება: სიმყიფე, საგრძნობი წონა, რკინა-მასალის დიდი ხარჯი, მაღალი თბოგამტარობა (K=5).
სასათბურე ფირი (ცელოფანი), სისქე 120, 150, 180, 210, 240 მკრ.
ჩვენი პირობებისთვის ყველაზე მისაღები და რენტაბელურია 150-180 მკრ ცელოფნის ფირი.
ნაკლი: ექსპლოატაციის ხანმოკლე პერიოდი (3-5 წელი); მის გაშლისა და მონტაჟისთვის საჭიროა წყნარი თბილი ამინდი; მონტაჟისას აუცილებელია ფირის ზომიერი და თანაბარი დაჭიმვა.
უპირატესობა: დაბალი ფასი, მავნე ულტრაიისფერი სხივების არეკვლის უნარი, ანტიკონდენსატური საფარველი, სითბოს დაბალი გამტარობა (K=4-4,5). მონტაჟის სიმარტივე, კულტურების მიხედვით შუქგამტარობის შეცვლის საშუალება, სინათლის გაბნევის მაღალი კოეფიციენტი (რაც ამცირებს დაჩრდილვის აუცილებლობას.
პოლიკარბონატი
უპირატესობები: მაღალი მედეგობა (ორ ფენიანი, 6მმ სისქის უძლებს 2.1 ჯოულ დარტყმას, ეს ნიშნავს, 2 სმ-ს დიამეტრის სეტყვას 114 კმ სთ სიჩქარით დაცემას).
მაღალი პლასტიკურობა და სიმტკიცე, დაბალი წონა და შესაბამისად კონსტრუქციის ნაკლები ხარჯი, დაბალი სითბოგამტარობა (K=2-2,5) ექსპლოატაციის ხანგრძლივი პერიოდი (15-25 წელი).
ნაკლოვანება — მაღალი ფასი
სათბურები ზოგადად ორ ჯგუფად იყოფა: ერთსექციანი და ბლოკური. ორივეს ბევრი უპირატესობანი და ნაკლოვანებები გააჩნია.
მოწინავე ქვეყნებში ფერმერები პროდუქციის დიდი მასშტაბით საწარმოებლად ბლოკურ სათბურებს იყენებენ. ერთსექციანი (თაღური ან ტრაპეციისებრი) სათბურებიდან უფრო მეტადაა გავრცელებული ანგარული ტიპის შუშით, პილიეთილენის ფირით ან პოლიკარბონატით გადახურული სათბურები. მათში განათება გაცილებით მაღალია, ვიდრე ბლოკურ სათბურებში, თუმცა სითბოს დანაკარგები ანგარულ სათბურებში მეტია. ამის გარდა დაჩრდილვის თავიდან აცილების მიზნით მათ გარკვეული მანძილით აშორებენ ერთმანეთს, რისთვისაც მეტი სამშენებლო ფართია საჭირო.
ბლოკურ სათბურებში სითბოს დანაკარგები შედარებით შემცირებულია, შესაძლებელია მექანიზაციის გამოყენება (რაც საგრძნობლად ამცირებს შრომის დანახარჯებს) და მიკროკლიმატის ავტომატურად რეგულირება.
სათბურის თავსახურის ოპტიმალური დახრის კუთხედ მიღებულია 25-300, უფრო მეტი დახრილობის შემთხვევაში მზის სხივები უხვად აირეკლება.
ნებისმიერი სათბურის ნორმალური ფუნქციონირების აუცილებელი წინა პირობა ვენტილაციის შესაძლებლობაა, რასაც სათბურებიდან ზედმეტი ტენისა და გადახურებული ჰაერის მოსაცილებლად იყენებენ.
ვენტილაციას სათბურის ჭერზე და გვერდებზე განლაგებული სარკმლებით ახდენენ (ბუნერბივი ვენტილაცია). საუკეთესო შედეგი მიიღწევა გვერდითი და ზედა სარკმლების ერთდროული გახსნით, რადგან გვერდითი სარკმლებიდან ჰაერი შეედინება, ხოლო ჭერში განლაგებული სარკმლები ჰარის გადინებას უზრუნველყოფს. იძულებითი ვენტილაციისთვის სათბურის გვერდებზე, ან ზედა ნაწილში განლაგებულ შემწოვ დანადგარებს რთავენ, რომლებიც გარედან ახდენენ ჰაერის შეწოვას და მას გადაისვრიან სათბურის სიღრმეში, საიდანაც ჰაერის ნაკადი გაედინება გარეთ, ზედა გახსნილი სარკმლების საშუალებით. ეს მეთოდი ეფექტურია, როდესაც სათბურის გარეთ ჰაერის ტემპერატურა 200ჩ არ აღემატება. სხვა შემთხვევაში ეფექტი გაცილებით ნაკლებია. სავენტილაციო ფართს მთლიანი ზედაპირის არანაკლებ 25-30% უნდა ეკავოს. სარკმლების გახსნა ხდება მექანიკურად, ან ავტომატური ღერძული სისტემით, რომელიც დამაგრებულია კონსტრუქციაზე. პროგრამა ითვალისწინებს სარკმლების სხვადასხვა დონეზე გახსნას (20, 40, 60, 80, 100%). საწარმოო სათბურებში მოთავსებულია თერმორეგულატორები, რომლებიც მუდმივ რეჟიმში მუშაობენ და არსებულ ინფორმაციას ცენტრალურ მართვის სისტემას გადასცემენ.
ასხვავებენ რკალურ სათბურებს (რომელთა მოხრა იწყება გრუნტიდანვე, ისინი შედარებით ნაკლები სიმაღლისაა) და სწორგვერდებიან სათბურებს. რკალურსათბურებთან შედარებით სწორგვერდებიან სათბურებში კლიმატის კონტროლი გაუმჯობესებულია.
რკალურ სათბურებში ამონტაჟებენ გვერდით ვენტილაციას, რომელიც ხელით ან ავტომატურად იმართება. კარების თავზე ზოგჯერ გამწოვებსაც აყენებენ.
შიდა განიავებას მიმართავენ სათბურში ჰაერის მოძრაობის გასაუმჯობესებლად. მისი ძირითადი ფუნქციაა, ჰაერის ნაკადის თანაბარი განაწილების ხარჯზე (თანაბრად განაწილდეს ტემპერატურა გაგრილებისა და გათბობისას) მცენარეებისთვის თვით გაგრილების საშუალების მიცემაა.
სათბურების ფუნქციონირების აუცილებელ კომპონენტს წარმოადგენს სადრენაჟო სისტემა, რომელიც აუმჯობესებს ნიადაგის წყლისა და ჰაერის მდგომარეობას, ხელს უწყობს სათბურიდან ჭარბი წყლის მოშორებას.
სათბურის გაკეთებამდე ნიადაგში ალაგებენ დახვრეტილ მილებს, რომელიც ჯერ საიზოლაციო, წყალგამტარი მასალით იფარება, შემდეგ: — ხრეშით, პემზით, მდინარის ლამით და ა. შ. ზევიდან კი სათბურის გრუნტი ეფინება.
ნალექები, რომლებიც ბლოკური სათბურების მთლიან ფართზე მოდის, სახურავიდან სპეციალიური სადინრებით იწრიტება, მათი დახრის კუთხე 30-ია და ცენტრიდან კონსტრუქციის ორივე ბოლოსკენ მიემართება.
სათბურები და მათი დახასიათება
სათბურებში ბოსტნეულის წარმოებისას გასათვალისწინებელია ის ფაქტი, რომ თანხის 50-65% სათ-ბურის გათბობაზე იხარჯება.
სათბურის გათბობის ხარჯები უამრავ ფაქტორზეა დამოკიდებული: სათბურის კონსტრუქციაზე, გა-დასაფარებელ მასალაზე, გარემო კლიმატურ პირობებზე, საწვავ მასალაზე და ა. შ.
სათბურებისთვის დახარჯულ სითბური ენერგია გამოითვლება ფორმულით:
W=SXHX (Tშიდა -Tგარე) XK.
W — საჭირო სითბოს რაოდენობა კალორიებში; S-სითბოს გამცემი ზედაპირის ფართობი მ2 -ში; H —გათბობის ხანგრძლივობა საათებში; T შიდა — საჭირო ტემპერატურა სათბურის შიგნით; T გარე — ტემპერატურა სათბურის გარეთ; k— სითბოს გაცემის კოეფიციენტი.
1000მ3 მოცულობის სათბურში 100C-ით ჰაერის ტემპერატურის ასაწევად საჭიროა 12000-12500 კ.კალ სითბო, ხოლო 40C-დან 180C-მდე სითბოს ასაწევად 180 000-200 000 კ.კალ
ენერგია მიიღება საწვავი მასალების დაწვით და იზომება კალორიებში.
რაც უფრო მეტ ენერგიას ვიღებთ ერთეული წონის ნივთიერების წვისას, მით მეტია კალორიები.
ყველა სათბობს თავის კალორიულობა გააჩნია, მაგალითად: ნახშირი გამოყოფს — 6100-6500 კ.კალ/კგ.; მაზუთი — 9670 კ.კალ/კგ.; დიზელი — 10200 კ.კალ/კგ.; ბუნებრივი გაზი 11500 კ.კალ/კგ.
კულტივირებული ნაგებობის გასათბობად იყენებენ სითბოს მიღების შემდეგ მეთოდებს.
1) სითბური ეფექტი, რომელიც მზის რადიაციის ხარჯზე მიიღწევა;
2) ორგანული ნივთიერების აერობული ბაქტერიების დაშლით *(ბიოლოგიური გათბობა)
3) სათბობი მასალების დაწვით (გათბობის ტექნიკური სახეები — წყლით, ჰაერით, გაზის პირდაპირი დაწვით);
4) გეოთერმული წყლების გამოყენება (გათბობის ტექნიკური სახეები წყლით და კალორიფერით);
5) ელექტრო ენერგიის ტრანსფორმაციით.
განასხვავებენ ტექნიკური გათბობის სისტემებს თბოგამტარებით და მის გარეშე.
თბოგამტარებად იწოდება მოძრავი სითხეები ან გაზისებრი აირები, რომლებიც გამოიყენება ჰაერმი-მოცვლისათვის. წყლით გათბობისას თბოშემცველად გვევლინება წყალი, საჰაერო გათბობისას (კალო-რიფერის) ჰაერი.
ოპტიკური გამოსხივება უფასო ენერგიის მიღების წყაროა. ის მონაწილეობს ტემპერატურული ბალან-სის შექმნაში, როგორც გაუთბობელ, ასევე გასათბობ სათბურებში, ამიტომ მის ეფექტურ გამოყენებას დიდი მნიშვნელობა აქვს.
პირველ რიგში უნდა შეირჩეს მაღალი კოეფიციენტის (80-90%) გამჭვირვალე მასალა. სათბურის კონს-ტრუქციის მიერ დაჩრდილვა არ უნდა აღემატებოდეს შუშის სათბურებისთვის 25%, ხოლო პოლიეთი-ლენის ფირით გადახურული სათბურებისთვის 15%. სახურავის მიერ სპექტრის ხილული ნაწილის გატა-რების კოეფიციენტი არ უნდა ჩამოუვარდებოდეს 60-70%.
დიდი მნიშვნელობა აქვს სახურავისა და გვერდების დახრასაც.
ბიო-გათბობას მიმართავენ ნაკელის, საყოფაცხოვრებო ნაგვისა და სხვა ორგანული მასალების გამო-ყენებით, თუმცა საწარმოო სათბურებში მას არ იყენებენ, შრომატევადობისა და ნაკლებეფექტიანობის გამო.
ტექნიკური გათბობის სისტემებიდან სათბურებში უპირატესად იყენებენ წყლით, ელექტროენერგიით და ჰაერით (კალორიფრებით) გათბობას.
წყლით გათბობის შემთხვევაში წყლის მიწოდება ხდება თვითდინებით, ან იძულებით (ტუმბოს დახმა-რებით).
წყალი ცხელდება საქვაბეში, რომელიც მყარ ან თხევად საწვავზე მუშაობს. ზოგიერთი სასათბურე კომპლექსი ისეთ სა-წარმოზეა მიბმული, რომელსაც ნარჩენი სახით გააჩნია ცხელი წყალი. იძულებითი გათბობის სისტემას მთელი წყება უპი-რატესობა აქვს. წყლის დიდი სიჩქარით მოძრაობის გამო მცირდება მილის დიამეტრი, გათბობის სისტემაში წყლის ნელი გაცივების გამო, სათბურის ტემპერატურა იცვლება თანდათანობით, რის გამოც იგი გაცილებით სტაბილურია, რაც გამო-რიცხავს მცენარეებზე ტემპერატურული შოკის ეფექტს.
თანამედროვე სათბურებში ყველაზე მეტად გავრცელებულია კალორიფერის სისტემით გათბობა. კა-ლორიფერი ეწოდება დანადგარს, რომელიც განკუთვნილია მასში გამავალი ჰაერის ნაკადის გასათბო-ბად.
ცხელი წყლით, დაბალი და მაღალი წნევის ორთქლით, ცხელი გაზებით ან ელექტროენერგიით გამთბა-რი ჰაერი მძლავრი ვენტილატორის მეშვეობით გაიტყორცნება სათბურის სივრცეში.
ჰაერის გასათბობად ფართოდ გამოიყენება აგრეთვე სითბური გენერატორები, რომლებშიც იწვება ბუ-ნებრივი გაზი ან თხევადი საწვავი.
გათბობის ამ სახეს (კალორიფერით) წყლით გათბობასთან შედარებით, მთელი წყება უპირატესობანი გააჩნია; მნიშვნელოვნად მცირდება რკინა-მასალის ხარჯი, იზრდება მარგი ქმედების კოეფიციენტი, იზოგება გათბობაზე დახარჯული ენერგია. სითბო უფრო თანაბრად ნაწილდება და სხვა. იმის გამო რომ ჰაერით გათბობა დამოკიდებულია ელექტროენერგიაზე, ავარიული შემთხვევებისათვის გასათვალისწი-ნებელია სათადარიგო ენერგიის წყაროც.
სითბოს დანაკარგების თავიდან აცილების მიზნით სხვადასხვა მეთოდებს მიმართავენ, ჰაერით გაბერილი ორმაგი პოლიეთილენის ფირის (ოპტიმალური დაშორება პოლიეთილენის ფირებს შორის 2-5 სმ-ია), ორფენიანი პოლიკარბონატის ან პოლიკრილამიდის გამოყენებას. ასეთ სათბურებში ტემპერატურული რეჟიმი უმჯობესდება, თუმცა 10-20 % სინათლის შეღწევის ინტენსივობა მცირდება.
ერთფენიან სათბურებში ჰაერის ტემპერატურა გაცილებით მაღალია, ხოლო ღამით შესაბამისად უფ-რო დაბალი, ვიდრე ორფენიანი ჰაერით გაბერილ სათბურებში.
ყველა ზემოთ ჩამოთვლი მეთოდი საგრძნობლად (20-40%) ამცირებს სითბოს დანაკარგებს. ფართოდ გამოიყენება აგრეთვე სითბოდამცავი ეკრანები. ბადისებური ალუმინიზებული ფარდები განლაგებულია ჰორიზონტალურად მცენარეების ზევით, მზის ჩასვლისას მას ავტომატურად შლიან სათბურის შიდა სივრცეში. ამ გზით მიიღწევა 25-30% სითბოს დანაკარგების შემცირება. (მთლიანი, არაბადისებური ეკ-რანების გამოყენება მიზანშეუწონელია, რადგან მკვეთრად ამაღლებს ჰაერის ფარდობით ტენიანობას)
ცალკეულ სათბურებში მიმართავენ დაღამებისას სახურავზე შუქგაუმტარი მასალების გადაფარებას, რაც 30%-მდე ამცირებს სითბოს დანაკარგს.
სათბურების დაგეგმარებისას გასათვალისწინებელია გაბატონებული ქარების მიმართულება და სიჩქარე, თავად სათბურის კონსტრუქციის სიმაღლე, ერთ ჯერზე მოსული თოვლის და ნალექების რაოდენობა, გრუნტის წყლების სიღრმე, სარწყავი წყლის ხარისხი და ელექტრო მომარაგების არსებობა, მაგისტრალური გზიდან დაშორება.
დაუშვებელია სათბურის განლაგება ქარებისაგან დაუცველ ადგილას, რადგან ძლიერი ქარები არა მარტო აციებენ სათბურს და ზრდიან სითბოს დანაკარგებს, არამედ აზიანებენ სათბურის საფარსაც. სასათბურე მეურნეობისთვის გამოუსადეგარია აგრეთვე დატბორილი და დაჭაობებული ადგილები.
დაჩრდილვის თავიდან აცილების მიზნით ცალკეული სათბურები ერთმანეთისაგან სულ მცირე 3-4 მეტრით უნდა იყოს დაცილებული. სათბურები ლაგდება აღმოსავლეთ-დასავლეთის მიმართულებით, რათა ზამთრის პერიოდში მაქსიმალურად შევძლოთ მზის ენერგიის გამოყენება.
მიკროკლიმატი
მიკროკლიმატი ეწოდება ცალკეულ კულტივირებულ ნაგებობაში ჰაერისა და ნიადაგის ფიზიკური პა-რამეტრების ერთობლიობას.
მიკროკლიმატი სათბურში იქმნება ტექნოლოგიური მოწყობოლების სისტემით — გათბობა, სასუქების შეტანა, ნახშირორჟანგით გამოკვება, ხელოვნური განათება. მართალია, დახურული გრუნტი გამოყოფილია გარემოსაგან შუშით ან პოლიმერული მასალებით, მაგრამ მიკროკლიმატი მასში გარკვეულ წილად არის დამოკიდებული გარემო ფაქტორებზე — მზის რადიაცია (ოპტიკური გამოსხივება), ქარის სიჩქარე და მიმართულება, ჰაერის ტემპერატურა და შეფარდებითი ტენიანობა, აგრეთვე ნალექები. ეს ყოველივე საკმაო ზეგავლენას ახდენს კულტივირებული ნაგებობების მიკროკლიმატზე.
მიკროკლიმატის ძირითად ფაქტორად გვევლინება მზის რადიაცია (გამოსხივება), რომელიც უშუალოდ სათბურების თბურ რეჟიმზე ზემოქმედებს და ენერგიის ძირითად წყაროს წარმოადგენს.
ჰაერმიმოცვლის ჯერადობა დამოკიდებულია ქარის სიჩქარეზე, მოქმედებს მიკროკლიმატზე და განსაზღვრავს სავენტილაციო ფანჯრების (ფრამუგების) გაღების ხარისხს.
თანამედროვე სათბურებში მიკროკლიმატის რეგულირების ავტომატური სისტემების სამუშაო პროგრამა მორგებულია კონკრეტული რეგიონის მეტეოროლოგიურ პარამეტრებს.
მიკროკლიმატზე დიდ გავლენას ახდენენ თავად მცენარეებიც. მცენარეთა მიერ დაკავებული მიწისა და ჰაერის მოცულობაში იქმნება მიკროკლიმატი — ფიტოკლიმატი.
ფიტო-კლიმატის ცვლილების კანონზომიერებას გააჩნია თავისებურებანი. რაც უფრო დიდია სათბურის ფართობი და მცენარეთა მასა, ეს თავისებურებანი უფრო მნიშვნელოვანია. განათება, ტემპერატურა, ტენიანობა, კონცენტრაცია მცენარეთა ცენოზის იარუსებს შორის იცვლება.
სითბური რეჟიმი
სხვადასხვა ფაქტორების: მზის რადიაციის, გათბობის მეთოდების, სათბობი დანადგარების სიმძლავრეების, პლასტიკური მასალების თვისებების გამო, სათბურში ჰაერის ტემპერატურა დიდ დიაპაზონში მერყეობს.
სითბური რეჟიმი მიკროკლიმატის უმთავრესი ფაქტორია.
ნებისმიერ ბოსტნეულს განსაზღვრული ოპტიმალური (მინიმალური და მაქსიმალური) ტემპერატურა სჭირდება.
ოპტიმალურია ტემპერატურა , რომელიც მცენარის ზრდა-განვითარებისთვის ყველაზე ხელსაყრელია.
აგროტექნიკური მინიმუმია ყველაზე დაბალი ტემპერატურა, რომელიც მცენარის ზრდა-განვითრებაზე უარყოფითად არ მოქმედებს და დასაშვებია არაუმეტეს 24 საათისა.
აგროტექნიკურ მაქსიმუმს წარმოადგენს ყველაზე მაღალი ტემპერატურა, რომელიც უარყოფითად არ მოქმედებს მცენარის ზრდა-განვითარებაზე და დასაშვებია არაუმეტეს 4-6 საათისა.
ბიოლოგიური მინიმუმია დაბალი (0,50C) და მაქსიმუმია მაღალი (400C-ზე მეტი) ტემპერატურა, რომელიც იწვევს მცენარის დაღუპვას.
სათბურში მოსაყვანი კულტურები ტემპერატურისადმი მოთხოვნის მიხედვით სამ ჯგუფად იყოფა:
I ჯგუფი – სითბოს მოყვარული მცენარეები (თოპტ=23±50C) — გოგროვნები, ძაღლყურძენისებრნი, ლობიო…
II ჯგუფის მცენარეები ზომიერი კლიმატის მომთხოვნი (თოპტ=14±20C) — კომბოსტო, კამა, სალათები, ისპანახი და მწვანილეული ბოსტნეული.
III ჯგუფის მცენარეები მოითხოვენ დაბალ ტემპერატურას (თოპტ=4±20C) — მათ მიეკუთვნება ყველა კულტურა წინასაწარი გაღივებისა და გამოზრდის პერიოდში, კონსერვირებადი ჩითილები (პამიდვრის გარდა).
ტემპერატურული რეჟიმის დარღვევას მივყავართ მცენარის ზრდა-განვითარების ანომალიებამდე. აგროტექნიკური მინიმუმის ქვევით, ტემპერატურის ვარდნა აჩქარებს გენერაციული ორგანოების წარმოქმნას, რომელთაც არ გააჩნიათ სასაქონლო ღირებულება (კიტრი, სალათა, ყვავილოვანი კომბოსტო, ისპანახი), კიტრის ნაყოფში გროვდება გლუკოზიდები, რომლებიც განაპირობებს მწარე გემოს, ძლიერდება უჯრედინისა და საფარი ქსოვილების წარმოქმნა, რასაც მივყავართ სალათისა და საკმაზ-სანელებელი მცენარეების ფოთლების გაუხეშებამდე.
ტემპერატურული რეჟიმი გვევლინება მცენარეთა ზრდისა და ნაყოფიერების მართვის უმთავრეს ფაქტორად. ტემპერატურა განსაზღვრავს ისეთი პროცესების ინტენსიობას, როგორიცაა ფოტოსინთეზი, სუნთქვა, ტრანსპირაცია, ნივთიერებათა გადაადგილება და მეტაბოლიზმი (ორგანიზმის ნივთიერებათა მიმოცვლა).
ჰაერის ტემპერატურა ყოველთვის არ ემთხვევა მცენარის ტემპერატურას. მაგ. ცხელ დღეებში, კიტრის ფოთლების ტემპერატურა შეიძლება 5-140C-ით მაღალი იყოს ჰაერის ტემპერატურაზე და პირიქით, სხვა პირობებში კი ჩამოუვარდებოდეს ჰაერის ტემპერატურას 2-30C-ით. პირველმა შეიძლება გამოიწვიოს ფოთლების დამწვრობა, ხოლო მეორემ ფოთლებზე წყლის ორთქლის კონდენსირება.
იმისათვის რომ მცენარეთა ფოთლებზე ტენის კონდენსირება ავიცილოთ, მზის ამოსვლამდე 1 საათით ადრე, მილებში თანდათანობით ზრდიან წყლის ტემპერატურას და ცდილობენ ფოთლისა და ჰაერის ტემპერატურის გათანაბრებას.
ტემპერატურის ასეთ გადასვლას ტემპერატურულ ბიძგს უწოდებენ, მისი ხანგრძლივობა 2 საათია (1 საათი მზის ამოსვლამდე და 1 საათი მზის ამოსვლის შემდეგ). საღამოს აგრეთვე ახდენენ ტემპერატურული რეჟიმის რეგულირებას.
მცენარეთა ტემპერატურის ცვლილება ჰაერში და ნიადაგში (ფესვთა განვითარების არეში) შეიძლება სხვადასხვა მიმართულებით წარიმართოს. ასე მაგალითად, გრუნტის მაღალი ტემპერატურისას, მცენარეებში ძლიერდება წყლის მიწოდება, ჩქარდება ფოსფორისა და კალციუმის გადაადგილება, და შესაძლებელია ადგილი ჰქონდეს კვებისა და წყლის რეჟიმის დარღვევას, მცენარეზე დამწვრობის ნიშნების გაჩენას, ღეროებისა და ნაყოფების დახეთქვას. გრუნტის ოპტიმუმზე დაბალი ტემპერატურისას, ფერხდება წყლისა და საკვები ელემენტების მიწოდება. მზის რადიაციის ინტენსიური ზრდისას და ტენის ნაკლებობისას, ძლიერდება ფოთლებიდან წყლის აორთქლება და მცენარეები ვერ ასწრებენ ფესვებიდან ამ დანაკლისის შევსებას, მაშინ ჩნდება ფიზიოლოგიური სიმშრალის ნიშნები.
ტრანსპირაციით (აორთქლებით) მცენარეები თავიანთ ტემპერატურას არეგულირებს, რომელიც ბიოქიმიური პროცესების ინტენსივობას განსაზღვრავს. როდესაც ტრანსპირაციის პროცესი ირღვევა, მცენარეთა ბაგეები იხურება, მცენარეთა ტემპერატურა ჰაერის ტემპერატურაზე მაღალი ხდება და ტემპერატურულ მაქსიმუმს აღწევს, რა დროსაც მცენარეების მზით დამწვრობის საშიშროება ჩნდება.
დაცულ გრუნტში დღის ტემპერატურა განათებითა და მზის რადიაციის (უპირველესად ინფრაწითელი სხივების) ინტენსივობით დგება. გაუთბობელ სათბურებში გაზფხულზე გარე და შიდა ტემპერატურათა სხვაობა 0,5-დან 70C მერყეობს. მზის რადიაციის ინტენსივობიდან გამომდინარე, მზიან დღეებში, სათბურებში ტემპერატურა სწრაფად მატულობს და სხვაობამ შეიძლება 15-220C შეადგინოს, მოღრუბლულ დღეებში კი ტემპერატურათა სხვაობა 3-100C არ აღემატება. ღამით ტემპერატურა იკლებს და გარეთა ტემპერატურას უახლოვდება. ტემპერატურათა სხვაობა აღინიშნება სათბურის შიგნითაც, სხვადასხვა სიმაღლეზე, მაგ. 5 სმ. და 150 სმ. შორის ტემპერატურის სხვაობა შეიძლება 5-60C იყოს.
მორწყვა და მცენარეთა ტრანსპირაცია ჰაერის ტემპერატურას ამცირებს, რადგან სითბური ენერგიის ნაწილი წყლის აორთქლებაზე იხარჯება. ამიტომ, ძლიერად შეფოთლილი კულტურების წარმოებისას ტრანსპირაცია გაცილებით მაღალია, დღის ტემპერატურა კი შედარებით დაბალი, ხოლო მცენარეთა ჩახშირებულად განლაგებისას, ღამე უფრო ცივა, ვიდრე თავისუფალ სათბურში.
თანამედროვე სათბურებში ტემპერატურა დიფერენცირდება ამინდიდან გამომდინარე: ერთი – მზიანი, მეორე — მოღრუბლული დღისათვის. პროგრამას აძლევენ კონკრეტული სახეობების ტემპერატურულ რეჟიმს ამინდის პირობების მიხედვით.
ჰაერისა და გრუნტის ტემპერატურა მჭიდრო კავშირშია. ღამით ჰაერის დაბალი ტემპერატურის პირობებში, ნიადაგის ტემპერატურა უნდა იყოს ოპტიმალური, რათა ფესვებმა იფუნქციონიროს ნორმალურად. ზოგჯერ მიმართავენ სათბურის გრუნტის გათბობასაც მილების საშუალებით, რომლებშიც მიედინება წყალი (400C).
გასათვალისწინებელია ის ფაქტი, რომ ტემპერატურული რეჟიმი დაცულ გრუნტში მარტო გათბობის სისტემით კი არ იქმნება, არამედ — ვენტილირებითაც. აუცილებელია ამ ორი კომპონენტის თანწყობილი მუშაობა. ტენიანობის მართვისას უნდა ვეცადოთ, მაქსიმალურად შევამციროთ სითბოს დანაკარგები (ფრამუგების გაღებისას).
ნიადაგისა და ჰაერის ტენიანობა
წყალს მცენარეებში სხვადასხვა ფუნქცია აკისრია. ის მონაწილეობს პირველადი პროდუქტების წარმოქმნის სინთეზში, გვევლინება მინერალური მარილებისა და მეტაბოლიზმის პროდუქტების გამხსნელად, უჯრედებში წნევისა და ტემპერატურის რეგულატორად, ნივთიერებათა გადაადგილების საშუალებად.
აუცილებელია, განვასხვავოთ მოხმარებული ანუ მცენარის მიერ შთანთქმული წყალი და მისი მოთხოვნა ნიადაგის წყლის რეჟიმზე, ე.ი. ნიადაგიდან საჭირო წყლის ათვისების უნარი. კიტრი, სალათა და ბოლოკი გამოირჩევა წყლის მეტი მოთხოვნილებითა და მოხმარებით. ნესვი და საზამთრო მოიხმარენ ბევრ წყალს, მაგრამ ნაკლებ მომთხვნია ნიადაგის წყლის რეჟიმის მიმართ, თავიანთი მძლავრად განვითარებული ფესვთა სისტემის წყალობით.
ხახვი პირიქით, მოიხმარს ძალიან ცოტა წყალს, მაგრამ მოითხოვს წყლის განსაკუთრებულ რეჟიმს.
სხვადასხვა მცენარის წყლის რეჟიმისადმი დამოკიდებულება არა მარტო მათი ორგანოების აგებულებით განისაზღვრება, არამედ — ორგანოებითაც, რომლებიც წყალს აორთქლებენ, უპირველეს ყოვლისა ფოთლებით. დიდი, კიდემთლიანი ფოთლების მქონე კულტურები (კომბოსტო) გამომუშავებული, მშრალი ნივთიერების ერთეულზე გაცილებით მეტ წყალს ხარჯავენ, ვიდრე ძლიერ დაყოფილი ფოთლების მქონე მცენარეები (პამიდორი).
მოთხოვნილება წყალზე იცვლება ვეგეტაციის პერიოდში. მცენარის წყლის რეჟიმი განისაზღვრება წყლის შთანთქმისა და ტრანსპირაციის, აგრეთვე ამ პროცესებზე მოქმედი ფაქტორებით. მცენარის მიერ ნიადაგიდან წყლის შთანთქმა დამოკიდებულია არა მარტო ამ უკანასკნელის ტენიანობაზე, არამედ მის სტრუქტურაზე, აერტევადობაზე, ტენტევადობაზე, ნიადაგური ხსნარის კონცენტრაციაზე და ნიადაგის ტემპერატურაზე.
ნიადაგში ან გრუნტში უნდა იყოს ფესვების განვითარების ოპტიმალური პირობები. დაუშვებელია ნიადაგის ხსნარის მაღალი კონცენტრაცია. თუ ის მცენარის ხსნარის კონცენტრაციაზე უფრო მაღალია, ნიადაგის საკმაო ტენიანობის დროსაც კი, მცენარეებს არ შეუძლიათ საკვები ნივთიერების ათვისება. სტრუქტურული სიმკვრივისას ან წყლის სიჭარბის დროს (დატბორვა) ადგილი აქვს მცენარეთა ჟანგბადით შიმშილობას. ამას მივყავართ სუნთქვის ინტენსივობისა და ფესვთა სისტემის ცხოველქმედების შემცირებამდე.
სათბურებში ერთ-ერთ მნიშვნელოვან ბიოკლიმატურ ფაქტორად გვევლინება ჰაერის ფარდობითი ტენიანობა. ტენიანობის ცვლილება მკვეთრადაა დაკავშირებული ტემპერატურის ცვლილებასთან. ფარდობითი ტენიანობის ოპტიმუმიდან გადახრას მივყავართ მავნებლებისა და დაავადებების მკვეთრ განვითარებამდე.
ფარდობით ტენიანობაზე დიდ გავლენას ახდენს გარეთა ჰაერის ტენიანობაც, ეს განსაკუთრებით თვალსაჩინოა განიავების დროს (ოქტომბრიდან მარტ-აპრილამდე ჰაერის ტენიანობა საკმაოდ მაღალია).
ტურბულენტული ჰაერმიმოცვლის წყალობით ტენიანობა თითქმის თანაბარია სათბურის მთელ სივრცეში, ხოლო ვენტილირების დროს ის მეტია ცენტრში და დაბალია კედლებთან და ფრამუგების ახლოს. ტენიანობა უფრო მაღალია ზედა ფენებში, სხვაობა შეიძლება 20-25%-ს აღწევდეს. ვენტილირების დროს ფარდობითი ტენიანობა მცირდება და სხვაობა არავენტილირებად სათბურთან შედარებით 6-20%-ს აღწევს, რწყვით ტენიანობა იზრდება 8-დან 40%-მდე. სათბურის მოცულობის ზრდასთან ერთად, ფარდობითი ტენიანობა მცირდება. ბლოკურ სათბურებში ის 1-9%-ით დაბალია, ვიდრე ერთსექციანში.
მშრალი, სუბტროპიკული და კონტინენტური ჰავის ქვეყნებში, მიმართავენ სათბურის გაგრილების სისტემების გამოყენებას. ამ შემთხვევაში სათბურის შემომსაზღვრელი გარკვეული ნაწილი წრიულად დაკავებულია ადსორბციის უნარის მქონე მასალით, რომელიც ტენიანდება წნევით მიწოდებული წყლით.
სათბურებში მცენარეთა წყლის რეჟიმის დარღვევა ხშირად გამოწვეულია გარემოს მიკროკლიმატური ფაქტორებით, რაც ხშირად დაკავშირებულია მზის რადიაციის სწრაფ ცვლილებასთან. დღის მანძილზე მზის რადიაციის ზრდის და ჰაერის შეფარდებითი ტენიანობის სიმცირისას, მსხმოიარე მცენარის ტრანსპირაცია შეიძლება 80 გ-დან 280 გ-მდე გაიზარდოს (H20 გრ. ერთ საათში ერთ მცენარეზე).
მზის რადიაციას შეუძლია ფოთლის ტემპერატურა 7-140C გაზარდოს, და შესაბამისად მცენარეები თავიანთი გაგრილებისათვის ზრდიან ტრანსპირაციას. ამ დროს გრუნტიდან მიღებული წყალი შეიძლება არასაკმარისი აღმოჩნდეს, რამაც შეიძლება მცენარეთა დამწვრობა გამოიწვიოს.
გრუნტის ოპტიმალური ტენიანობა მიიღწევა მისი ნორმირებული მორწყვით. რწყვის ნორმები განისაზღვრება წარმოებული კულტურების მიხედვით. კიტრის ფესვთა სისტემა განლაგებულია გრუნტის ზედა ფენაში, პომიდორზე უფრო ღრმად. ამიტომ, კიტრის მორწყვის მინიმალური ნორმა შეადგენს 3-4 ლ. მ2-ზე, ხოლო პომიდვრისთვის – 6-8 ლ/მ2. რწყვის განსაზღვრისას ითვალისწინებენ აგრეთვე გრუნტისა და ნიადაგის თავისებურებებს. მსუბუქ, ნაკლებად ტენტევად გრუნტს რწყავენ ხშირად და დაბალი ნორმებით, მძიმე და ტენტევადს — იშვითად და დიდი ნორმებით.
თანამედროვე სათბურებში გამოიყენება წვეთოვანი მორწყვის სისტემები. ამ მეთოდით, წყალი მიეწოდება უშუალოდ ფესვთა სისტემას, გრუნტის მთელი მოცულობის დასველების გარეშე, როგორც ეს ხდება მორწყვის სხვა მეთოდების გამოყენებისას, როდესაც მთელი სარწყავი ნორმა იხარჯება რამდენიმე წუთში და ნიადაგის ტენიანობის რყევა მორწყვამდე და მორწყვის შემდეგ შეადგენს 15-25%-ს. წვეთოვანი რწყვისას წყალი მიეწოდება ხანგრძლივი დროის მანძილზე, თითქმის მისი მოხმარების თანაბრად, ჭარბად დატენიანების გარეშე. წვეთოვანი მორწყვა ამცირებს ტენიანობის რხევის ამპლიტუდას 4-5%-მდე და საშუალებას იძლევა უკეთ ვმართოთ ნიადაგის ტენიანობა. ნიადაგის სხვადასხვა ფენებში იცვლება წყლისა და ჰაერის შემცველობა, რაც ფესვებს უკვეთ უზრუნველყოფს ჟანგბადით.
წვეთოვანი რწყვისას წყლის, ჰაერის და კვების მაჩვენებლები ოპტიმუმთან ახლოსაა, მინერალური ელემენტების მიწოდება უკეთ იმართება.
წვეთოვანი მორწყვით მოსავლიანობის გაზრდის გარდა მიიღწევა სარწყავი წყლის და სასუქების საკმაო ეკონომია (20-30%). მეთოდი მოითხოვს შედარებით დიდ კაპიტალდაბანდებას და სარწყავი წყლის მაღალ ხარისხს, ან სპეციალურ საფილტრავ მოწყობილობას.
თანამედროვე სათბურებში ფართოდ იყენებენ წყლის გამფრქვევ (ნისლის შექმნის) სისტემასაც, რომელიც საშუალებას იძლევა ეფექტურად ვარეგულიროთ სათბურში ჰაერის ტემპერატურა და ფარდობითი ტენიანობა. სისტემა განლაგებულია შპალერიდან ზევით, 40-50 სმ-ის დაშორებით, რაც განაპირობებს მცენარეებზე ტენის თანაბარ განაწილებას. მისი საშუალებით შესაძლებელია ფოთლების ტემპერატურის შემცირება 4-60C-ით – ვენტილირების გარეშე, 10-120C-ით – ბუნებრივი ვენტილირებით. სისტემის წარმატებით მუშაობის პირობა წყლის წვეთების უმცირეს ნაწილაკებად გაფრქვევაა (10-20 მკმ). სისტემა მუშაობს ავტომატურად. გაფრქვევის ხანგრძლივობა 10-20 წამია.
თუ მზის რადიაციის გაზრდისას ფოთლების ტემპერატურა იზრდება 400C-მდე და ჰაერის ფარდობითი ტენიანობა მცირდება 25%-მდე, ნისლის შექმნით შეიძლება ტემპერატურა შემცირდეს 250C-მდე და ჰაერის ტენიანობა 90%-მდე გაიზარდოს.
გარემო
სათბურის გარემო და მისი შემადგენლობა მნიშვნელოვნად განაპირობებს მცენარის ზრდა-განვითარებას. ყველაზე მნიშვნელოვანი კომპონენტებია – ჟანგბადი, წყლის ორთქლი და ნახშირორჟანგი. სათბურში ჰაერის მოძრაობის სიჩქარე მნიშვნელოვანი ფაქტორია ტემპერატურასა და ტენიანობასთან ერთად. ჰაერის მოძრაობის გაძლიერება ხელს უწყობს ფოტოსინთეზის ინტენსივობას.
ჰაერის უმოძრაობისას CO2-ის ნაკლებობა იწვევს ფოტოსინთეზის პროცესის შესუსტებას. მცენარეებში სუსტდება ზრდის პროცესი, ისინი ავადდებიან და ხდებიან უფრო მგრძნობიარენი გარემო ფაქტორების მერყეობაზე. ჰაერის მოძრაობის შემცირება განსაკუთებით ხშირია ზამთრის პერიოდში. ჰაერის მოძრაობა მცირდება ფოთლებთან მიახლოებისას, რადგან მცენარეები წინააღმდეგობას უწევენ ჰაერის ნაკადს. ჰაერის მოძრაობის ოპტიმალური სიჩქარეა 0,3-0,5 მ/წმ-ში. ჰაერის უკეთ მოძრაობის გასაუმჯობესებლად, თანამედროვე სათბურებში, შპალერის ზემოთ ამონტაჟებენ სპეციალურ ვენტილატორებს, რომლებიც ჰაერის მიმოცვლის სიჩქარეს ზრდიან 1-1,5 მ/წმ-მდე.
გრუნტის ფხვიერი სტრუქტურა და აერტევადობა გვევლინება სათბურის გრუნტის მნიშვნელოვან მაჩვენებლად. ფესვებს და მიკროორგანიზმებს სუნთქვისთვის სჭირდებათ ჟანგბადი. ჟანგბადის ნაკლებობა იწვევს ფესვების სუნთქვის შემცირებას, იგივე ხდება ნიადაგიდან წყლის მიერ ჰაერის გამოდევნისას (ნიადაგის ჭარბი მორწყვა, დატბორვა).
ჰაერის მოძრობის სიჩქარე იცვლება გათბობისა და ვენტილირების საშუალებით, ამასთან, დიდი მნიშვნელობა აქვს ჰაერის ტემპერატურას და სათბურების განიავებას (ფანჯრების სანიავებელი, ფრამუგების გახსნით). ზამთარში დახურული ფრამუგების შემთხვევაში, ჰაერის მოძრაობის წყაროდ გვევლინება გარე და შიდა ტემპერატურას შორის დიდი სხვაობა.
წყლის ორთქლის შემცველობა ჰაერში დამოკიდებულია, უკანასკნელის ტემპერატურაზე, რაც უფრო თბილია ჰაერი, მით მეტი ტენის შეკავება შეუძლია ერთეულ მოცულობაზე. 1 მ3 ჰაერი 150C-ზე შეიძლება შეიცავდეს 13 გ. წყლის ორთქლს, 350C-ზე 40 გ-ს, ხოლო 50C-ზე 6,5 გ-ს.
ზამთრის პერიოდში, მინის სათბურებში კონდენსირება ხდება მინაზე, ნაკლებად ცივ პერიოდში კი ფოთლებზე და ნაყოფზე. ნაყოფი ჰაერზე ნელა თბება, შესაბამისად წყლის ორთქლი კონდენსირდება ცივ ნაყოფზე. როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, საჭიროა მაქსიმალურად ავიცილოთ მცენარეებზე კონდენსატის გაჩენა, სათბურების დღისა და ღამის რეჟიმებზე გადასვლისას. დღის მანძილზე აქტიურად მიმდინარე ფოტოსინთეზის გამო, სათბურის ჰაერში CO2-ის შემცველობა შეიძლება დაეცეს ჰაერში მის ბუნებრივ შემცველობაზე დაბლა 0.03 %-დან 0,01 %-მდე, ან კიდევ უფრო მეტად.
გამონაკლისს წარმოადგენს ბიოლოგიურ გათბობაზე მყოფი კულტივირებული ნაგებობა და სათბური, რომლებიც თბებიან უშუალოდ გაზის დაწვით.
სასათბურე კულტურების მიერ CO2-ის შთანთქმის პოტენციური შესაძლებლობები ძალიან დიდია. ამ შესაძლებლობების სრულად გამოყენებისთვის, მზის რადიაციის ინტენსიური მიწოდებისას, მცენარეები უნდა უზრუნველყოთ CO2-ის 0,15-0,20% კონცენტრაციით. თუმცა, CO2 კონცენტრაციის უზომო გაზრდა დაუშვებელია, რადგან ამან შეიძლება გამოიწვიოს მცენარეთა დაზიანება.
CO2-ის კონცენტრაციის ზრდის ეფექტურობა დამოკიდებულია ტემპერატურასა და განათებაზე, რაც იმაში გამოიხატება, რომ CO2 მაღალი კონცენტრაცია მზის რადიაციის ნაკლებობისას არ იძლევა სასურველ შედეგს.
სათბურებში ჰაერის CO2-ით გამდიდრება ჩართულია აგროღონისძიებათა კომპლექსში და გვევლინება ტექნოლოგიური წარმოების მნიშვნელოვან ფაქტორად.
ჰაერის CO2-ით გამდიდრების თანამედროვე მეთოდად გვევლინება გენერატორების დახმარებით ბუნებრივი გაზის ან ნავთის (სხვა სათბობი ნედლეულის დაწვა არასასურველია გოგირდის მაღალი შემცველობის გამო) წვა. გამოკვებას აწარმოებენ დღეღამური გრაფიკით. ჩვეულებრივ, სასურველი კონცენტრაცია მიიღწევა გაზის მიწოდებიდან ერთი საათის შემდეგ. ამასთან დაკავშირებით, გაზის მიწოდებას იწყებენ მზის ამოსვლამდე და წყვეტენ მზის ჩასვლამდე ერთი საათით ადრე.
გასათვალისწინებელია ის ფაქტი, რომ ბუნებრივი გაზის უშუალოდ სათბურში წვისას, ადგილი აქვს ჰაერში მცენარეთათვის საჭირო ჟანგბადის შემცველობის შემცირებას, რომელსაც CO2-თან ერთად დიდი მნიშვნელობა აქვს მცენარის ოპტიმალური ცხოველქმედებისთვის. ამიტომ მიმართავენ ჟანგბადის გარედან მიწოდებას.